ضربه‌گیر جنگ
تاثیر نزاع روسیه و اوکراین بر ایران چیست؟
بهار محمدی: ترکش روابط خصمانه روسیه با اوکراین، کشورهای مختلفی را هدف قرار داده است. به گونه‌ای که رو به وخامت نهادن روابط دو کشور و حرکت در مسیر آتشین روسیه سرنوشت برخی از کشورها را وارد فاز جدیدی از تغییرات کرده است. با توجه به اینکه روسیه یکی از مهم‌ترین کشورها در حوزه سیاست خارجی ایران به‌شمار می‌رود؛ آغاز جنگ روسیه با اوکراین، وضعیت سیاست خارجی ایران و حتی سیاست داخلی این کشور را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. به این ترتیب جمهوری اسلامی ایران که بعد از سکانداری ترامپ با وضعیت غریبی پیرامون برجام مواجه شد در یک سال و نیم گذشته و با تشدید تنش‌ها میان دو کشور روسیه و اوکراین مجدداً در حال تجربه وضعیت غیرقابل پیش‌بینی است. روسیه به دلیل اینکه در دوره تحریم‌ها به یکی از بازیگردانان فروش نفت ایران مبدل شده بود، همواره از جایگاه ویژه‌ای در میان سیاستگذاران ایرانی برخوردار بوده است. از این منظر بالا گرفتن درگیری‌های جنگی میان روسیه و اوکراین سبب شد تا سیاستگذاران ایران برای جانماندن از حمایت روسیه در این مقطع حساس تاریخی طرف روسیه را بگیرند. این موضوع با توجه به عدم تاب‌آوری اوکراینی‌ها شرایطی را به وجود آورد که طی آن مقامات اوکراینی بارها از تهران تحت عنوان متهم ردیف اول کشورهای کمک‌کننده به روسیه نام ببرند. گرچه مواضع مقامات ایرانی نسبت به واکنش اوکراینی‌ها از موضع انکار بوده است اما به هر روی بررسی رفتار اوکراین در مقابل ایران حاوی یک پیام مهم است، «ردپای ایران در جنگ بزرگ با روسیه عیان است». تحلیلگران روابط خارجی بر این باورند که روسیه نقش غیرقابل انکاری در سرانجام برجام بازی می‌کند. این مهم دلیلی متقن بر میزان اهمیت فعل و انفعالات روسیه برای ایران است، به همین دلیل نمی‌توان روابط و مناسبات سیاسی و اقتصادی تهران و روسیه را از این منظر مورد توجه قرار نداد.
شاید بتوان گفت از اسفند ۱۴۰۰ و آغاز جنگ روسیه با اوکراین وضعیت اقتصادی و سیاسی ایران متلاطم شد. در حالی که استراتژی روسیه در تقابل با روابط سیاسی این کشور با ایران تا حدودی سمت‌وسوی منفعت‌‌طلبانه پیدا کرده بود، ایران نیز در قامت یک یاری‌دهنده بزرگ برای عبور از بحران مساله هسته‌ای و بازگرداندن آمریکا به میز مذاکرات برجام، شکل و شمایل جدیدی به روابط خود با این کشور بخشید. این وضعیت گرچه خوشایند برخی از کشورها نبوده است اما وضعیت نابسامان اقتصادی ایران و چشم‌انداز تورمی این کشور همسو با تشدید تحریم‌ها منجر شد تا به‌رغم برخی انتقادات، روسیه را به شکلی جدی همراهی کند تا روسیه نیز به عنوان یکی از طرفین برجامی در کنار آمریکا و کشورهای اروپایی برای خروج از بن‌بست هسته‌ای ایران نقش‌آفرینی کند.
از این حیث برخی شواهد نشان می‌دهد همزمان با قرار گرفتن روابط ایران با کشورهای اروپایی و ایالات متحده در فضایی چندگانه، نامطمئن و مبهم، تمرکز تهران بر روابطش با برخی کشورها ازجمله روسیه و چین بیشتر شده است. این موضوع از سپتامبر ۲۰۲۲ که مناقشات برجامی ایران در وضعیت کنش تعارضی قرار گرفته است رو به بالا نهاده است. به‌خصوص هرگاه ایران با تغییر ادبیات سیاسی و کارگزاران کشورهای اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی در ارتباط با ایران مواجه بوده است برای از دست ندادن فرصت بازگرداندن طرفین برجام دست به اقداماتی زده تا بتواند مجدداً پروسه احیای این پرونده پرحاشیه، «برجام»، را از سرگیرد.
همین امر باعث شده تا مقامات جمهوری اسلامی ایران برای فرار از اعمال فشارهای دیپلماتیک علیه ایران در کنار یک شریک بزرگ بایستند. خواه این شریک روسیه باشد خواه چین. اما در حالی که به نظر می‌رسد ایران به دلیل وضعیت نابسامان اقتصادی و اجتماعی که دارد در تلاش برای به نتیجه رسیدن گفت‌وگوهای هسته‌ای است روسیه با استفاده از این وضعیت دائماً در تکاپو برای حفظ تهران در کنار خود است. از این‌رو وضعیت روابط سرد اوکراین و روسیه تبعات قابل تامل و گزافی برای ایران به بار آورده است. حتی برخی گمانه‌زنی‌ها از سوی کارشناسان بین‌المللی نیز بر این نکته تاکید می‌کند که با بروز تنش در روابط ایران و اروپا و تصویب دو قطعنامه سیاسی و حقوقی در آژانس و شورای حقوق بشر در آخرین روزهای 2022 زمینه برای قرارگیری ایران در کنار روسیه فراهم شد به‌طوری که طی مدت یادشده پرونده برجامی ایران از دور گفت‌وگو خارج شد. در واقع اشتباه از آب درآمدن نقشه‌های جنگی روسیه به نوعی تاوان‌دهی برجامی ایران را به دنبال داشت. در این میان باید به جرات اذعان داشت که از آغاز جنگ روسیه با اوکراین بارها ایران با تعدد فشارها و چرخش مواضع غرب دست‌به‌گریبان بوده است. تصویب برخی قطعنامه‌های ضدایرانی و اثرات آن بر روند همکاری و تعاملات سازنده این کشور با آژانس نمونه بارزی از این ادعاست. این روزها شاید بیشترین نگاه کشورها به مذاکرات احیای برجام باشد. گرچه برخی امیدها به حصول نتیجه مثبت در کوتاه‌مدت کمرنگ شده است اما از رفتار اخیر اروپا و شکل‌گیری مواضع نرم‌تر کشورها در قبال ایران دیگر نمی‌توان از احیای توافق هسته‌ای به صورت کلی ناامید بود. قرار گرفتن ایران در چنین وضعیتی بر شرایط جنگی روسیه و اوکراین سایه خواهد افکند. بیراه نیست اگر بگوییم با آغاز جنگ روسیه و اوکراین گشایش‌های هسته‌ای که در انتظار اقتصاد ایران (به‌خصوص صنایع این کشور) برای ایجاد بازارهای جدید فروش بود، با در بسته مواجه شدند. فعالان اقتصادی ایران نیز در این مدت به کرات افزایش نرخ تورم در این کشور به محدوده تاریخی 50 درصد و حرکت نرخ دلار در کانال‌های بی‌سابقه را به‌طور اخص با نتایج مهم مذاکرات هسته‌ای مرتبط دانسته‌اند. با این توضیحات روشن است که ذهن مقامات ایرانی و فعالان اقتصادی در این کشور وزن بسیار زیادی به روابط دو کشور روسیه و اوکراین می‌دهند. از طرفی هم به نظر می‌رسد روسیه در جنگ فعلی برای از دست ندادن متحدانش همه تلاش خود را به‌کار گرفته تا از برخی از کشورها به عنوان ضربه‌گیر آسیب‌های ناشی از جنگ بهره ببرد.
افزون بر این برخی شواهد نیز نشان می‌دهد یکی از دلایل اصلی ابهامات و تعلل در سیاستگذاری‌های پولی و اقتصادی در ایران مرتبط با مسائل پیرامون جنگ اوکراین و روسیه و تعیین تکلیف برجام بوده است. عدم ارائه سیاست‌های منسجم حول مساله کنترل تورم در حالی وضعیت نابسامانی در ترسیم چشم‌انداز اقتصادی فعالان بازارهای مختلف در بازارهای تهران رقم زده که بارها گفته شده است سیاستگذار در ایران به دلایل فوق فاقد ارائه برنامه‌های اقتصادی روشن است. اما در این میان که کشاکش روسیه و اوکراین، وضعیت اقتصادی و اجتماعی ایران را متاثر می‌کند، می‌توان سناریوهای مختلفی برای آینده این کشور در نظر گرفت که هرکدام با توجه به مسیر متفاوت پیش‌روی دو کشور روسیه و اوکراین متفاوت خواهند بود.
