زمین مسطح

براساس تازه‌ترین گزارش بانک جهانی، اقتصادهای خاورمیانه و آسیای مرکزی با وجود یکسری شوک‌های جهانی در سال 2022 انعطاف‌پذیری خوبی از خود نشان داده‌اند ولی با این حال انتظار می‌رود امسال و احتمالاً در آینده، رشد در خاورمیانه و شمال آفریقا کند شود زیرا سیاست‌های سختگیرانه برای مبارزه با تورم، کاهش آسیب‌پذیری‌ها و بازسازی ضربه‌گیرها موجب کاهش فعالیت‌های اقتصادی در بسیاری از کشورها شده است. از سوی دیگر توافق برای کاهش تولید نفت رشد برخی کشورهای صادرکننده نفت را محدود کرده است. پیش‌بینی می‌شود تورم همچنان مزمن باقی بماند. اما با توجه به روندهای اخیر به نظر می‌رسد این منطقه در سال‌های آتی به یکی از پیشگامان جهان حداقل در حوزه ساخت‌وساز و فناوری‌های جدید تبدیل شود. در سال‌های اخیر، روند افزایش روزافزون پروژه‌های عظیم در سراسر جهان وجود داشته است که تعداد قابل توجهی از آنها در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس متمرکز شده‌اند. در حال حاضر، عربستان سعودی و کویت در خط مقدم پروژه‌های بزرگ در منطقه قرار دارند و پروژه نئوم در عربستان سعودی و شهر ابریشم در کویت از بزرگ‌ترین پروژه‌های ساختمانی برنامه‌ریزی‌شده در سراسر جهان هستند. بر اساس گزارش بیلد،‌ خاورمیانه در حال حاضر میزبان 50 درصد کلان‌پروژه‌ها در سراسر جهان است، از جمله چهار پروژه بزرگ شهر نئوم، شهر ابریشم، شهر اقتصادی ملک عبدالله و دوبی لند. براساس این گزارش بخشی از شبکه حمل‌ونقل ترانس-اروپایی با هزینه 600 میلیارد دلار و طرح کمربند و جاده چین با هزینه بیش از یک تریلیون دلار نیز از سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی این منطقه به‌شمار می‌روند. اگر داده‌ها نفت اقتصاد قرن بیست و یکم باشد،‌ آنگاه خاورمیانه در موقعیت مناسبی برای شکوفایی قرار دارد. این منطقه با در نظر گرفتن استراتژی تنوع‌بخشی اقتصادی و با توجه به جمعیت جوانی که از نیروی فناوری بهره می‌برند، مجدداً مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته است. دور شدن از هیدروکربن‌ها به اقتصادهای منطقه کمک می‌کند تا تاب‌آوری بیشتری در مواجهه با تغییرات اقلیمی و جهان در حال تغییر داشته باشند. آنها باید این تحول را هم به خاطر محیط زیست و هم برای رفاه اقتصادی خود انجام دهند چرا که با توجه به گذار جهان به سمت صنایع سبز و حرکت سرمایه‌گذاران به سمت فرصت‌های سازگار با اقلیم، کشورهای وابسته به نفت و گاز از جهان توسعه عقب خواهند ماند. در حالی که آینده اقتصاد خاورمیانه به عوامل متعددی وابسته است، پنج روند اصلی و بزرگ می‌تواند نقش چشمگیری در دهه آتی ایفا کند.

رشد هوش مصنوعی

هوش مصنوعی در این دهه به یکی از نیروهای جهانی دگرگون‌ساز تبدیل شده است و این موضوع ناشی از افزایش دسترسی به داده‌ها و استفاده از آنهاست. انتظار می‌رود منطقه خاورمیانه با سازگاری هوش مصنوعی تا سال 2030 مزایای اقتصادی بالغ بر 320 میلیارد دلار را به ثبت برساند. بسیاری از کشورهای منطقه در حال حاضر به روند جهانی هوش مصنوعی سوار پیوسته‌اند. در ژوئن 2022 کمیته‌ای تخصصی برای سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی، متاورس و اقتصاد دیجیتال ایجاد کرد و عربستان سعودی هم مرکز استراتژی ملی در حوزه داده و هوش مصنوعی را راه‌اندازی کرد که شامل یک طرح بلندپروازانه برای تربیت بیش از 20 هزار متخصص تا سال 2030 می‌شود. بحرین همچنین از هوش مصنوعی برای شمارش درختان نخل خود و تعیین کمیت تولیدات کشاورزی کارآمدتر استفاده می‌کند. با این تحولات، هوش مصنوعی می‌تواند تقریباً 46 میلیارد دلار یا 2 /8 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) به اقتصادهای بحرین، کویت، عمان و قطر تا پایان دهه کمک کند.

نیروی کار جوان و خلاق

خاورمیانه یکی از جوان‌ترین جمعیت‌های جهان را دارد به‌طوری که کودکان و افراد جوان حدود نیمی از جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دهند. این یک فرصت قابل توجه برای منطقه است تا از انرژی و خلاقیت جوانان خود برای هدایت رشد اقتصادی با سرمایه‌گذاری در فناوری و آموزش استفاده کند. به عنوان مثال بحرین سرمایه‌گذاری سنگینی روی آموزش و برنامه‌های تربیتی انجام داده تا افراد جوان را به مهارت‌های مورد نیاز برای شکوفایی در یک اقتصاد دانش‌محور مجهز کند. در همین حال، سیستم آموزشی در امارات متحده عربی در میان 20 کشور برتر جهان قرار دارد، در حالی که اردن، در پاسخ به همه‌گیری ویروس کرونا، توانست پلت‌فرم‌های آموزش جامع از راه دور را توسعه دهد و کانال تلویزیونی ورزشی ملی را برای تبدیل شدن به یک برنامه آموزشی تغییر کاربری دهد. در سراسر خاورمیانه، سازمان‌های بخش خصوصی و دولتی در حال یافتن راه‌های نوآورانه برای سرمایه‌گذاری روی جوانان و آینده‌شان هستند.

سرمایه‌گذاری در املاک

این منطقه دارای یک سنت قوی در سرمایه‌گذاری روی املاک است که عامل مهمی برای تنوع اقتصادی خواهد بود. به عنوان مثال، دوبی و ابوظبی از جذاب‌ترین بازارهای املاک در جهان هستند و در سال 2023 قوی‌ترین رشد را در میان بازارهای املاک و مستغلات تجربه خواهند کرد. در همین حال، املاک و مستغلات پنج درصد از تولید ناخالص داخلی بحرین را تشکیل می‌دهد؛ رقمی که در حال افزایش است، به‌طوری که تمام بخش‌های بازار املاک و مستغلات بحرین در سال 2022 رشد داشته‌اند. از سوی دیگر عربستان سعودی با معرفی یک پلت‌فرم الکترونیکی برای ثبت ملک،‌ فعالیت تجاری در بخش املاک خود را تسهیل می‌کند.

تمرکز بر سفر و گردشگری

گردشگری نقشی مهم و روبه‌رشد در اقتصاد منطقه ایفا می‌کند به‌طوری که کشورهای بیشتری به دنبال جذب گردشگر از سراسر نقاط جهان هستند. شورای سفر و گردشگری جهانی پیش‌بینی کرده که سهم سفر و گردشگری در GDP خاورمیانه در یک دهه منتهی به سال 2023 به‌طور متوسط سالانه 7/7 درصد رشد داشته باشد و ارزش این صنعت به حدود 540 میلیارد دلار برسد. جام جهانی 2022 یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای ورزشی جهان بوده که در منطقه میزبانی شده است به‌طوری که حدود 4 /1 میلیون نفر به قطر سفر کرده و بیش از پنج میلیارد نفر در سراسر جهان درگیر این مسابقات بودند. خاورمیانه در حال حاضر خود را به عنوان یک مقصد مهم در نقشه گردشگری جهانی تثبیت کرده و بسیاری از کشورها به سختی در تلاش هستند تا خود را به عنوان بازار گردشگری برتر معرفی کنند. عربستان سعودی در حال حاضر در میان 20 کشور پربازدید جهان است که البته بخش بزرگی از آن به دلیل گردشگری مذهبی بوده است. ابوظبی و دوبی نیز موجب رشد قدرتمند بخش سفر امارات متحده و بازگرداندن آن به سطوح پیش از پاندمی شده‌اند. بحرین با وجود اینکه جزیره‌ای کوچک است قصد دارد تا سال 2026 پذیرای بیش از 14 میلیون گردشگر از سراسر جهان باشد و 4700 شغل در صنایع مرتبط با گردشگری ایجاد کند. به‌طور مشابه عمان نیز روی گردشگری ماجراجویانه،‌ طبیعت‌گردی و تجملاتی سرمایه‌گذاری کرده و قصد دارد نرخ رشد سالانه بازدیدکنندگان از این کشور را به 50 درصد برساند.

انفجار تجارت الکترونیک

براساس گزارش موسسه بین، رشد دیجیتالی ‌شدن و ظهور سازگاری تجارت الکترونیک موجب تحولی شگرف در عملیات کسب‌وکارها در منطقه شده است. مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها در خاورمیانه به خوبی خود را برای رونق تجارت الکترونیک آماده کرده و هنوز جا برای رشد چشمگیر وجود دارد. شواهد نشان می‌دهد دولت‌های منطقه در حال سرمایه‌گذاری سنگین روی زیرساخت‌های دیجیتال هستند. عربستان سعودی در حال ساخت 14 انبار هوشمند کاملاً خودکار در جده به عنوان بخشی از مشارکت بخش عمومی و خصوصی است. در همین حال، امارات متحده عربی برای تحقق آرزوی جسورانه خود و تبدیل شدن به یک جامعه بدون پول نقد، بازار تجارت الکترونیک چندمیلیاردی خود را دو برابر می‌کند.

تنوع‌بخشی به اقتصاد

خاورمیانه با درک اهمیت دور شدن از هیدروکربن‌ها و سرمایه‌گذاری در صنایع جدید در حال برداشتن گام‌هایی برجسته در زمینه تنوع‌بخشی به اقتصاد است. و به همین منظور افزایش دیجیتالی‌شدن و سازگاری گسترده با فناوری‌های نوظهور مرکز این گذار خواهد بود. بدون شک چالش‌های مهمی در پیش خواهد بود، اما اگر کشورهای خاورمیانه بتوانند خود را با این روندهای کلان وفق دهند و برنامه‌های جاه‌طلبانه خود را برای تنوع‌بخشی دنبال کنند، در ایجاد منطقه‌ای مرفه‌تر و انعطاف‌پذیرتر موفق خواهند شد.

چالش‌های توسعه منطقه

چالش‌های خارجی که منطقه خاورمیانه را در دهه آتی تهدید می‌کند، مشابه گذشته است اما احتمالاً تعداد آنها بیشتر شده و به نوعی باشند که موجب تقویت یکدیگر شوند. منطقه خاورمیانه با طوفان کاملی از تهدیدهای زیست‌محیطی،‌ اقتصادی و اجتماعی همزمان مواجه است. در عین حال ظرفیت نهادی داخلی کشورهای خاورمیانه برای مقابله با آنها رو‌به‌افول است. با صرف‌نظر کردن از سناریوهای فرضی مانند یک بیماری همه‌گیر جهانی جدید، و تمرکز بر موضوعاتی که در مورد آنها اتفاق نظر وجود دارد، گذار انرژی، تغییرات اقلیمی و تحولات فناورانه سه چالش خارجی برجسته منطقه به‌شمار می‌روند. چنین چالش‌هایی می‌توانند مثبت یا منفی باشند. نتیجه آن در نهایت به چگونگی واکنش کشورها به این چالش‌ها بستگی دارد. به عنوان مثال، کشورهایی که با کاهش منابع طبیعی مواجه هستند، می‌توانند از منابع باقی‌مانده برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود درآمدزایی کنند.

انتقال انرژی

منطقه خاورمیانه دارای فراوانی منابع انرژی طبیعی است. همین موضوع به اقتصادهای غنی از منابع اجازه داده است تا توسعه اقتصادی و انسانی خود را سرعت ببخشند. آن دسته از کشورهای منطقه که از منابع نفت و گاز سود چندانی نبرده‌اند نیز از طریق ارسال وجوه، سرمایه‌گذاری و کمک‌های توسعه از این درآمد بادآورده بهره‌مند شده‌اند. براساس گزارش OECD ارسال وجوه از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به سایر کشورهای منطقه در سال 2019 بیش از 30 میلیارد دلار بوده است. در نیم‌قرن اخیر، مردم از سراسر منطقه از قحطی فرصت‌های شغلی برای یافتن کار به کشورهای غنی از انرژی حاشیه خلیج‌فارس مهاجرت کرده‌اند. با وجود همه اینها درآمدهای حاصل از نفت و گاز طبیعی تا ابد پایدار نخواهد بود. اگرچه قیمت جهانی انرژی پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در سطوح بالایی قرار گرفته است اما در یک دهه آینده شاهد کاهش یکنواخت ذخایر نفتی در منطقه خواهیم بود. علاوه بر این روندهای بلندمدت فشارهای نزولی را بر قیمت و تقاضای جهانی انرژی تشدید خواهد کرد چرا که جهان در حال گذار به آینده بدون کربن است. گذار انرژی هم چالش و هم فرصت است. به‌رغم دهه‌ها نیت خوب و ابتکارات سیاسی، کشورهای غنی از منابع نتوانسته‌اند اقتصاد خود را متنوع کنند و همچنان به درآمدهای نفت و گاز طبیعی وابسته هستند. در حالی که آنها در حال حاضر زمان و ثروت کافی برای شروع یک گذار آرام به اقتصاد پس از نفت دارند، اغلب این ثروت به جای اینکه در کل اکوسیستم کسب‌وکار استفاده شده و امکان توسعه و رشد را فراهم کند، در پروژه‌های گران‌قیمت ملی هدر می‌رود.

تغییرات اقلیمی

آن روی سکه گذار انرژی،‌ تغییرات اقلیمی است. اثرات زیان‌بار اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی این فاجعه کشورهای منطقه را مجبور کرده که برای مدیریت آن دست‌به‌کار شوند. افزایش دما، دوره‌های قحطی گسترده‌تر، الگوهای آب‌وهوای پرنوسان، ناامنی غذایی، افزایش مهاجرت از روستا به شهرها و افزایش سطح آب دریاها تهدیدهایی هستند که جوامع منطقه را تحت فشار قرار خواهند داد. تغییرات اقلیمی همچنین اثرات رشد جمعیت را تشدید کرده، سرعت توسعه اقتصادی را کم کرده و تهدیدی برای جان و زندگی مردم آسیب‌پذیر خواهد بود. مقابله با تغییرات اقلیمی نیازمند برنامه‌ریزی پیشگیرانه و اختصاص منابعی برای مدیریت این ریسک‌هاست. موضوعی که اوضاع را خطرناک می‌کند این است که این منطقه از نظر تنش آبی در جهان در رتبه نخست قرار دارد. منابع آب داخلی تجدیدپذیر در این منطقه به ازای هر نفر تنها 520 مترمکعب است که یک‌هفتم منطقه جنوب صحرای آفریقا (دومین منطقه از نظر تنش آبی) است. علاوه بر این، اکثر کشورهای منطقه به جای حفظ ذخایر آب زیرزمینی خود از آنها بیش از حد استفاده می‌کنند. در همین راستاست که برخی دولت‌ها اقدام به کاشت درختان در مناطق خشک کرده‌اند. رقابت بر سر منابع کمیاب آب ممکن است درگیری داخلی و منطقه‌ای را افزایش دهد. درگیری سوریه با خشکسالی سه‌ساله ادامه یافت که به آوارگی داخلی 300 هزار نفر منجر شد. اگرچه دلیل اصلی، ناآرامی‌های پس از آن نبود، اما ممکن است به شکاف‌های اجتماعی که موجب گسترش درگیری شد، کمک کرده باشد.

نوآوری فناورانه

سومین روند جهانی که هنوز به‌طور کامل بر منطقه تاثیر نگذاشته، نوآوری فناوری است. دیجیتالی شدن، هوش مصنوعی و اتوماسیون در حال تغییر نحوه تعامل مصرف‌کنندگان، تولیدکنندگان و کارگران با جهان است. دور بعدی نوآوری‌های فناوری نه‌تنها تولید، بلکه خدمات و کشاورزی را نیز متحول خواهد کرد. تخمین زده می‌شود که 45 درصد از فعالیت‌های کاری در خاورمیانه به‌طور بالقوه می‌تواند در بخش‌های مختلفی مانند تولید، حمل‌ونقل، ساخت‌وساز، هتلداری و خرده‌فروشی خودکار شود. از سوی دیگر ارتباط با زنجیره‌های تامین جهانی و بازارهای کار می‌تواند توانایی جوامع به حاشیه رانده‌شده را برای مشارکت اقتصادی و حتی رقابت جهانی افزایش دهد.

اگرچه در سال‌های اخیر خاورمیانه در بسیاری از جنبه‌های پذیرش فناوری از سایر مناطق در حال توسعه عقب بوده است اما تحولات اخیر نشان داده که بسیاری از این کشورهای این منطقه با سرعتی چشمگیر در حال سازگاری با فناوری‌های نو هستند. به عنوان مثال به تازگی، «موسسه نوآوری فناوری» در ابوظبی به سرعت در حال جلو بردن اکوسیستم پژوهشی خود و جذب استعدادهای علمی از سراسر جهان است.

 این موسسه در حال فعالیت در پروژه‌های پیشرفته در زمینه‌هایی از جمله محاسبات کوانتومی، روباتیک مستقل، رمزنگاری، مواد پیشرفته، سیستم‌های امنیتی، انرژی‌های تجدیدپذیر و بیوتکنولوژی است. پژوهشگران TII در حال حاضر پیشتاز مسابقات بین‌المللی هستند و در کنفرانس‌های علمی معتبر جهانی به ارائه یافته‌های خود می‌پردازند. همچنین در حال چاپ نتایج در مجلات بزرگ و نمونه‌سازی محصولات جدید هستند که می‌تواند توضیح‌دهنده بهبود جایگاه امارات در شاخص جهانی نوآوری سازمان جهانی مالکیت معنوی باشد که معیاری محبوب برای قضاوت نوآورترین اقتصادهای جهان است.