جبران سخت مافات

قدم زدن در زمین فوتبال را نمی‌توان نشانه‌ای از دیپلماسی بالا دانست اما با گذشت دو سال و نیم از تحریم قطر توسط سه همسایه آن یعنی بحرین، عربستان سعودی و امارات متحده عربی شاید بتوان این اقدام را یک گام به جلو قلمداد کرد. سه کشور حاشیه خلیج‌فارس قصد داشتند جام سالانه خلیج (فارس) را به خاطر اینکه در دوحه پایتخت قطر برگزار می‌شود تحریم کنند. اما آنها در ماه نوامبر تغییر عقیده دادند و در دوم دسامبر امارات در مقابل قطر به میدان آمد. امارات بازی را با نتیجه 4 بر 2 واگذار کرد. نکته آزاردهنده برای امارات آن بود که این شکست در روز ملی کشور اتفاق افتاد. روزی که در آن هفت امارت با یکدیگر متحد شدند و کشور امارات متحده عربی را تشکیل دادند. با وجود این بازی به آرامی پایان یافت و رویدادهای پس از آن هیچ شباهتی به زمان جام آسیا در ماه ژانویه پیدا نکرد. در آن هنگام تماشاگران بازی در ابوظبی پایتخت امارات از تیم برنده قطر با پرتاب کفش و بطری میزبانی کردند. تحریمی که از ژوئن 2017 اعمال شد خانواده‌ها را از هم جدا کرد؛ مسیر هواپیماها را تغییر داد و شکاف عمیقی در میان شش عضو شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) به وجود آورد. قطر از پذیرش تقاضاهای اردوگاه تحت رهبری عربستان امتناع می‌ورزد، آنها تقاضا دارند قطر ارتباط خود را با گروه‌های اسلام‌گرا قطع و شبکه خبری ماهواره‌ای الجزیره را تعطیل کند. اما نشانه‌ها حاکی از آن هستند که برخی کشورهای تحریم‌کننده مایل‌اند این خصومت به هر شکلی خاتمه یابد. علاوه بر دیپلماسی فوتبالی، کشورهای قطر و عربستان گفت‌وگوهای پنهانی را برای حل این مشکل انجام داده‌اند. نخست‌وزیر قطر در 10 دسامبر به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس به ریاض رفت. این دیدار در دو سال گذشته در بالاترین سطح خود بود. هیچ‌کس انتظار نداشت این رویداد به توافقی بینجامد اما وزیر امور خارجه قطر گفت که این کار فرآیند درازمدت کیش و مات را شکست.  برای درک چگونگی این امر باید به اطراف خلیج‌فارس و رابطه تنش‌آلود ایران و همسایگان عرب آن نگاه کرد. جنگ سرد درازمدت بین این کشورها به مناقشه‌های آشکار تبدیل شد. تحریم‌های اقتصادی دونالد ترامپ که با هدف تعدیل سیاست‌های منطقه‌ای ایران اعمال شدند برعکس ایران را جسورتر ساخت. به نظر می‌رسد دشمنی با قطر روزبه‌روز اهمیت خود را از دست می‌دهد چراکه قطری‌ها مجبور شدند روابط سیاسی و اقتصادی خود با ایران را عمیق‌تر سازند. قطری‌ها هیچ عشق و علاقه تازه‌ای بین خود و همسایگان نمی‌بینند اما به یک واقع‌گرایی جدید رسیده‌اند. نقطه عطف رویدادها در 14 سپتامبر و زمانی بود که چند حمله موشکی علیه تاسیسات نفتی عربستان در شرق آن کشور صورت گرفت. نصف تولید نفت کشور معادل پنج درصد از کل تولید جهان به‌طور موقت متوقف شد. آمریکا و عربستان کشور ایران را پشت حملات می‌دانستند اما سازمان ملل در ماه دسامبر اعلام کرد هیچ ارتباط مشخص و قطعی بین ایران و آن حملات وجود ندارد. هیچ واکنش خاصی در مقابل آن حملات دیده نشد. مقامات عربستان در انظار عمومی با اصرار می‌گویند هنوز به دوست دیرینه خود اعتماد دارند. عادل الجبیر وزیر مشاور در امور خارجه عربستان می‌گوید «ما این موضع آمریکا را یک عقب‌نشینی نمی‌دانیم». آمریکا پس از آن حملات سه هزار نیروی جدید را در عربستان مستقر کرد. اما مشخص نیست که آیا آقای ترامپ از آنها برای دفاع از عربستان استفاده خواهد کرد یا خیر. مقامات عربستان در محافل خصوصی با تاسف می‌گویند که چتر امنیتی آمریکایی سوراخ‌های زیادی دارد. آنها با نگرانی از اینکه حملات بیشتر به عرضه اولیه سهام شرکت آرامکو، غول نفتی دولتی سعودی، آسیب بزند پاییز امسال گفت‌وگوهایی را از طریق واسطه‌ها با ایران انجام دادند. آنها همچنین تلاش می‌کنند جنگ یمن علیه مبارزان حوثی را به پایان برسانند. جنگی که برای پادشاهی عربستان بسیار پرهزینه است و کشور یمن را نیز بیش از پیش بی‌ثبات کرد. اگر کشورهای خلیج‌فارس احساس آسیب‌پذیر بودن دارند به اعتقاد آنها ایران نیز در این احساس شریک است. اما ایران هنوز در خارج از کشور نفوذ دارد. اعتراضات مردم لبنان و آمریکا آن‌گونه که مقامات عربستان و آمریکا امیدوار بودند و می‌گویند، شورشی علیه نفوذ ایران نیست. شهروندان هر دو کشور فهرست بلندبالایی از نارضایتی دارند هرچند گاهی اوقات خشم خود را متوجه ایران می‌سازند. گفت‌وگو یک چیز است و رسیدن به توافق چیزی دیگر. باید توجه کرد که دولت‌های خلیج‌فارس یک موجود واحد نیستند. شاید عربستان بخواهد قطر را ببخشد اما امارات علاقه‌ای به این کار ندارد. امارات اسلام‌گرایان سیاسی مورد حمایت قطر را تهدیدی جدی می‌داند و اصرار دارد که در این زمینه بین آنها و عربستان هیچ تفاهمی نیست. با این حال مقامات در محافل خصوصی لحنی متفاوت دارند. دیپلمات‌ها به یک خصومت شخصی بین رهبران امارات و عربستان اشاره می‌کنند. رسیدن به توافق با ایران نیز نوعی خیال‌پردازی به نظر می‌رسد. ایران هرگونه عقب‌نشینی و امتیازدهی را نشانه‌ای از ضعف خود تلقی می‌کند. این احتمال که ترامپ از سیاست فشار حداکثری خود کوتاه بیاید نیز بعید است هرچند دو کشور در ماه دسامبر زندانیانی را مبادله کردند. ترامپ در توئیتی پس از آن گفت: دیدید. ما می‌توانیم با یکدیگر به توافق برسیم. به دنبال آن دولت ترامپ بزرگ‌ترین شرکت کشتیرانی و هواپیمایی ایران را تحریم کرد. شاید سال آینده تغییراتی در سطح رهبران آمریکا یا عربستان اتفاق بیفتد. رئیس‌جمهور ایران نیز سال‌های آخر قدرت خود را می‌گذراند. مسابقات فوتبال و پیام‌های پنهانی فقط شروع کار هستند. شکست بن‌بست چندساله خلیج‌فارس به تحولات سیاسی عمیق‌تری نیاز دارد.

منبع: اکونومیست