بانکداری غیرانتفاعی

چه کسی باید بانک قرض‌الحسنه تاسیس کند؟ بانک‌های قرض‌الحسنه یا بدون ربا یا بدون ‌بهره، که با اهداف خیریه و بهبود وضعیت اجتماعی و نه حداکثرسازی سود در سراسر دنیا می‌شوند، گاهی موفق هستند و گاهی نمی‌توانند به اهداف خود دست یابند. اما سوال اینجاست که چه نهاد یا شخصی در سراسر دنیا اقدام به تاسیس بانک‌های قرض‌الحسنه می‌کند؟

با مراجعه به جهان خارج، خواهیم دید که دولت، نهادهای عمومی غیردولتی، نهادهای نظامی، اشخاص نیکوکار و حتی در مواردی بخش خصوصی بانک‌هایی را تاسیس کرده‌اند که مشابهت زیادی با آنچه آن را بانکداری اسلامی می‌نامیم دارند. یعنی بانکداری قرض‌الحسنه یا بدون‌ ربا. همچنین مطالعات موردی نشان می‌دهند، نمی‌توان به طور قطع گفت تاسیس بانک از سوی نهادهای خاصی موفق یا ناموفق خواهد بود. به عبارتی، نمی‌توان به طور قطع گفت تاسیس بانک قرض‌الحسنه یا بانکی با اهداف خیرانه و اجتماعی از سوی نهادهای نظامی لزوماً بد است یا خوب. زیرا می‌توان هم مثال‌های خوب و هم مثال‌های بدی را از تجربه بانکداری نهادهای نظامی ارائه کرد. این موضوع در مورد سایر نهادها، مثل نهادهای عمومی غیردولتی، دولت یا اشخاص نیکوکار نیز صدق می‌کند. در این بخش از پرونده، به ارائه مثال‌هایی از تاسیس چنین بانک‌هایی از سوی نهادهای مذکور خواهیم پرداخت.

یونیتی تراست بانک

یونیتی‌ تراست بانک، تجربه نه‌چندان موفق بانکداری نهادهای عمومی است. این بانک خدمات ویژه بانکی و مالی را به اتحادیه‌های کارگری ارائه می‌کند. همچنین این بانک به موسسات خیریه و سایر سازمان‌هایی که تلاش می‌کنند در جهت اهداف اجتماعی و بدون هدف کسب سود گام بردارند، این خدمات مالی و بانکی را تخصیص می‌دهد. دفتر اصلی این بانک نیر در شهر بیرمنگام انگلستان قرار دارد. یونیتی ‌تر‌است بانک در ابتدا در سال 1984 شکل گرفت و به عنوان نهادی که سپرده می‌پذیرفت ثبت شد. به طور تاریخی، این بانک متعلق به اتحادیه‌های کارگری بریتانیا بود. به طوری که بیش از 70 درصد سهام آن متعلق به این اتحادیه‌ها و باقی سهام آن در اختیار بانک‌هایی قرار داشت که با این اتحادیه‌ها همکاری می‌کردند. در سال 2015، اتحادیه‌های کارگری، باقی سهام را نیز خریدند و تنها شش درصد از سهام این بانک امروزه در اختیار این اتحادیه‌ها قرار ندارد.

اساساً، یونیتی ‌تراست بانک به عنوان سازمانی تاسیس شده بود که هدف آن، توسعه فلسفه خیر اجتماعی و همگانی بود. در ادامه نیز به بانکی بدل شد که خود را به لحاظ اجتماعی مسوول می‌دید و در مرام‌نامه‌اش، برای خود مسوولیت‌های اجتماعی تعریف می‌کرد. همچنین یونیتی‌تراست بانک رویکردی پایدار به بانکداری و قرض دادن دارد. اگرچه این بانک تا حدی در رسیدن به اهداف خود موفق بوده است و موسسات خیریه و نیازمندان مورد حمایت این بانک قرار گرفته‌اند، اما با مشکلات مالی دست و پنجه نرم می‌کند و با چالش‌های مالی روبه‌رو است.

بانک میزان و بانک جی‌ای‌کی

بانک میزان، اولین و بزرگ‌ترین بانک تجاری اسلامی پاکستان است. این بانک بیش از 550 شعبه در پاکستان دارد. این بانک اولین گواهینامه بانکداری اسلامی را از سوی بانک پاکستان در سال 2002 دریافت کرد. بانک 35 درصد از صنعت بانکداری اسلامی کشور پاکستان را در اختیار دارد. این بانک طیف وسیعی از خدمات بانکداری اسلامی را در اختیار مشتریانش قرار می‌دهد. اکثر سهام این بانک که در واقع یک بانک قرض‌الحسنه است، دولتی نیست و در واقع می‌توان بخش خصوصی را مالک اصلی این بانک دانست. بنابراین می‌بینیم که اگر مدیران شرکت‌های خصوصی نیز اهداف توسعه‌ای و اسلامی در سر داشته باشند، تاسیس بانک‌های قرض‌الحسنه از سوی آنها نیز ممکن می‌شود و فقط نهادهای دولتی یا نهادهای عمومی غیردولتی نیستند که این‌گونه اقدامات را انجام می‌دهند. در واقع اهداف اسلامی و اهداف خیرانه و اجتماعی لزوماً در سایر کشورهای جهان از سوی نهادهای دولتی و سازمان‌های دولتی پیگیری نمی‌شود و بخش خصوصی در سایر کشورها بانک قرض‌الحسنه تاسیس می‌کند. بانک جی‌ای‌کی (JAK) یک نهاد مالی در سوئد است که با رویکرد بانکداری اسلامی یا بانکداری قرض‌الحسنه مدیریت می‌شود. این بانک در ازای وام دادن به متقاضیان خود از آنها بهره دریافت نمی‌کند که همان قاعده بانکداری اسلامی است. تمامی فعالیت‌های بانک جی‌ای‌کی خارج از بازار سرمایه صورت می‌گیرد و تمامی وام‌هایی که می‌دهد از طریق سپرده‌های سپرده‌گذارانش تامین مالی می‌شود. لازم به ذکر است که این بانک در دانمارک، آلمان و همچنین ایتالیا شعبه دارد و تلاش‌ها برای تاسیس شعبه در نروژ نیز در حال انجام است.

فلسفه قرض‌الحسنه بودن یا بدون ‌بهره بودن بانک جی‌ای‌کی این است که مدیران این بانک عقیده دارند، ناپایداری اقتصادی به عنوان پیامد اعمال بهره روی وام و سپرده به وجود می‌آید. آنها معتقد هستند که:

♦ گرفتن بهره از وام‌گیرندگان باعث می‌شود ثبات اقتصادی از بین برود.

♦ اعمال بهره روی وام، شیوع بیکاری، تورم و تخریب زیست‌محیطی را به دنبال خواهد داشت.

♦ نرخ بهره باعث می‌شود جریان نقدینگی از سوی فقرا به سمت ثروتمندان حرکت کند و از این طریق نابرابری را افزایش دهد.

♦ نرخ بهره باعث می‌شود تنها پروژه‌هایی اجرایی شوند که در کوتاه‌مدت سود می‌دهند و به پروژه‌های بلندمدت بی‌توجهی خواهد شد.

♦ هدف غایی بانک JAK این است که نرخ بهره را به عنوان یک ابزار اقتصادی منسوخ کند و به جای آن ابزارهایی را معرفی کند که از منافع مردم حمایت می‌کنند. تلاش اصلی بانک جی‌ای‌کی این است که اعضایی را جذب کند که به اهداف توسعه پایدار و اقتصاد محلی اعتقاد دارند.

بانکداری نهادهای نظامی

نهادهای نظامی نیز در سراسر جهان بانک‌هایی را تاسیس کرده‌اند که به اعضای خود و نیروهای وابسته، تسهیلات پرداخت می‌کنند و به نوعی می‌توان آنها را با بانک‌های قرض‌الحسنه مقایسه کرد. اما تفاوت آنها این است که این بانک‌ها که اغلب credit union نام دارند، تنها به نیروهای خود خدمات‌رسانی می‌کنند. بانک اندروز فدرال آمریکا، بهترین بانک نظامی ایالات متحده در سال 2017 است. این بانک به سپرده‌های مشتریان خود 31 /0 درصد سود می‌دهد و در ازای دادن وام به متقاضیان نیز 41 /1 درصد سود دریافت می‌کند. جدول زیر، لیست پنج بانک نظامی ایالت متحده را نشان می‌دهد که کمترین نرخ‌های بهره را از وام‌گیرندگان خود دریافت می‌کنند و جزو بهترین بانک‌های ایالت متحده هستند که از سوی نهادهای نظامی تاسیس شده‌اند.