بازارگردانی محصول

کشاورزی فراسرزمینی یعنی استفاده از ظرفیت‌های اقلیمی و آب و خاک کشورهای کم‌توسعه و دارای آب و خاک مازاد، برای کشورهایی که یا با بحران آب و خشکسالی مواجه هستند یا مصرف بیش از تولیدشان آنها را به واردات نیازمند کرده است و با کمبود مواد غذایی و حتی محصولات کشاورزی صنعتی مانند پنبه مواجه هستند و البته برخی کشورهای صاحب تکنولوژی هم برای بهره‌مندی حداکثری از منافع سرمایه‌گذاری خود و بهره بردن از قابلیت‌های دیپلماسی کشاورزی به بازارگردانی محصولات کشاورزی مشغول هستند. کشاورزی فراسرزمینی قبل از اینها هم در دنیا و ایران اهمیت داشته است. فعالیت برندهای بزرگ و جهانی موز و تنباکو در جای‌جای جهان توسط آمریکایی‌ها در 150 سال گذشته وجود داشته است. یا فعالیت یزدی‌های سخت‌کوش در جنوب کرمان و فارس و استان‌های دارای آب طی 100 سال گذشته از این جنس فعالیت‌هاست. ولی به جهت تشدید بحران‌های اخیر ناشی از تغییر اقلیم و استفاده ابزاری از محصولات کشاورزی و همچنین ناامنی‌های ناشی از بیکاری کشاورزان و ریزگردهای کشورهای همسایه و مشکلات رودخانه‌های مرزی و شرایط تحریم، آب مجازی و امنیت غذایی مسوولان را مجبور به بیداری کرده است. گاهی از کشت فراسرزمینی به جای کشاورزی فراسرزمینی استفاده می‌شود که بهتر است به جای کشت فراسرزمینی از کشاورزی فراسرزمینی استفاده کنیم چرا که زراعت بدون توجه به سرمایه‌گذاری در لجستیک و حمل‌ونقل، بدون ماشین‌آلات و دانش فنی و نداشتن چرخه کامل کشت و صنعت، غیراقتصادی است.

توقف کشاورزی داخلی

خیلی‌ها نگران هستند که کشاورزی فراسرزمینی به توقف کشاورزی و وابستگی غذایی منجر شود. البته نظرات مقابل این دیدگاه نیز وجود دارد. برای استفاده بهتر از ظرفیت کشاورزی فراسرزمینی چه تمهیداتی باید اندیشیده شود؟ این نگاه ممکن است این معنی را تداعی کند که به جهت وابستگی غذایی گواهی‌نامه صادر نکنیم! شاید خلاف کنند یا دیگر موضوعات مشابه آن. ولی بهتر است قبل از پرداختن به امنیت غذایی که دغدغه دولت‌هاست، به موضوع از زاویه دید بخش خصوصی توجه کنیم و اینکه در حوزه کشاورزی صنعتی و نه کشاورزی معیشتی کشور، سود حاصل از سرمایه‌گذاری و تولید محصولات کشاورزی در کشورهای تک‌محصولی و کم‌سود مانند کشت جو در روسیه و قزاقستان حداقل 25 درصد به‌صورت ارزی و تولید گوشت دام سنگین در آمریکای لاتین بیش از 100 درصد سود ارزی در سال است. با این مقدمه به این نکته توجه کنیم که سالانه بیش از 20 میلیارد دلار واردات محصولات کشاورزی به کشور داریم و حال اگر تولید توسط شرکت‌ها و سرمایه‌گذارهای ایرانی صورت گیرد و متوسط سود 35 درصد را در نظر بگیریم، بخش خصوصی منفعتی هفت میلیارددلاری در سال را عاید خود می‌کند که اگر نصف این میزان بابت سرمایه‌گذاری و حمایت دولت‌ها هزینه شود، یعنی 17 درصد هزینه‌های ارزی کشور در تامین محصولات آب‌بر کشاورزی کاهش می‌یابد. برای پرهیز از لطمه کشاورزی فراسرزمینی به تولید داخلی نیاز به تعامل حداکثری دولت با بخش خصوصی وجود دارد.  هوشمندی دولت این است که از یک‌سو کسب‌وکارهای بخش کشاورزی داخلی را تسهیل و کشاورزی داخلی را از معیشتی به صنعتی و اقتصادی هدایت کند. از سوی دیگر از محصولات آب‌بر برای هدایت کشت و تولید در کشورهای هدف فراسرزمینی حمایت کند که می‌تواند توازن تولید داخلی و خارجی را نیز ایجاد کند. 

تولید محصولات کشاورزی با ارزش افزوده بالا بر اساس اقلیم کشور و فرآوری محصولات اقتصادی با استفاده از دانش فنی، ضمن اقتصادی کردن فعالیت‌های اقتصادی کشاورز ایرانی و پایدارسازی اشتغال متخصصان این حوزه در داخل کشور بر اساس آب موجود و البته توجه به دیپلماسی اقتصادی و امکان واردات آسان تولیدات و دیگر موضوعات مرتبط، همه و همه با بازطراحی چرخه معیوب اقتصاد کشاورزی کشور می‌تواند مکمل کشاورزی داخلی باشد و تداخل و مزاحمتی برای دیگران نداشته باشد.

راه‌حل مدیریت منابع آبی و امنیت غذایی

راه‌حل مدیریت وضعیتی که هم منابع آبی در ایران استراحت کنند و وابستگی معیشتی به آب و خاک کاهش یابد و هم امنیت غذایی تامین شود و محصول به اندازه کافی در کشور وجود داشته باشد نیاز به توجه مدیریت عالی کشور دارد. باید از سازمان مدیریت کشور و استان‌ها پرسید در شش سالی که از تصویب آیین‌نامه کشت فراسرزمینی می‌گذرد چه اقدام و برنامه‌ریزی‌ای صورت گرفته است. وزارت جهاد و کشاورزی در این 74 ماه از ابلاغ آیین‌نامه آیا جلسه با بخش خصوصی و فعالان این عرصه داشته‌اند؟ متاسفانه احترام امام‌زاده را متولی نگه نداشته است و کشاورزی فراسرزمینی در حد شعار باقی ‌مانده است. هوشمندسازی بهره‌برداری از آب موجود کشور عزم و اراده ملی و مشارکت حداکثری می‌خواهد و به جهت خیلی موضوعات، مردم هم از الگوی کشت پیروی نمی‌کنند و به برداشت حداکثری از ذخایر آب مشغول هستند. آب‌های مرزی هم متولی ندارد تا حتی از ظرفیت کشاورزی فراسرزمینی در کشورهای همسایه بهره‌برداری برد-برد با همسایه‌ها داشته باشیم. مکمل طرح‌های مصوب داخلی برای حفظ ذخایر آب کشور آب مجازی و از سویی با اولویت کشورهای همسایه است. متاسفانه برای بیش از 27 میلیارد دلار واردات و صادرات محصولات کشاورزی، متولی دیپلماسی کشاورزی نداریم. متخصص دیپلماسی در وزارت جهاد نداریم و متخصص کشاورزی در دستگاه دیپلماسی نداریم که این خود یکی از مشکلات در مدیریت کشاورزی فراسرزمینی است.

تجربه کشورهای دیگر با کشت فراسرزمینی

عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری 50 میلیارددلاری خود طی شش، هفت سال گذشته در کشاورزی فراسرزمینی اقصی نقاط جهان، خود را داعیه‌دار امنیت غذای جهان اسلام نامیده است. دیگر کشورهای پیشتاز جدیدالورود در کشاورزی فراسرزمینی مانند چین، هند، امارات، ترکیه، رژیم اشغالگر قدس و قدیمی‌هایی همچون آمریکا و اروپای غربی را ببینید، تلاطم بازارهای جهانی محصولات کشاورزی در این کشورها کمترین مشکلات را دربر داشته است. اگر برنامه‌ریزی درست و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی و مردم وجود داشته باشد، بدون تمامیت‌خواهی خصولتی‌ها، می‌توان در برنامه پنج‌ساله ضمن تامین امنیت غذای کشور، بازارگردانی محصولات غذایی و کشاورزی کشورهای منطقه را نیز در دست داشت.

مدیریت وابستگی به منابع آب و خاک خارجی

خوشبختانه دستگاه دیپلماسی ورود خوبی به موضوع مدیریت وابستگی به منابع آب و خاک خارجی داشته است. ولی به جهت عدم همراهی دیگر دستگاه‌های مسوول دولتی که در آیین‌نامه کشت فراسرزمینی تعیین نقش شده‌اند، تلاش‌های نمایندگی‌ها موجب سرخوردگی شده است. با مشارکت همه‌جانبه دستگاه‌های دولتی و نقش محوری بخش خصوصی غیررانتی و با توجه به قوانین سرمایه‌گذاری خارجی کشورهای هدف کشاورزی فراسرزمینی، می‌توان ضمن تنظیم قراردادهای پایدار در این کشورها، سرمایه‌گذاری‌ها را با تضامین مطمئن (و البته خلأ روابط بانکی که بسیار مهم است) انجام داد. اگرچه این کار نیاز به دیپلماسی به دور از تشنج برای کشورهای میزبان و هدف فراسرزمینی و... دارد.

کشت محصولات آب‌بر

نگاه دولت در کشاورزی فراسرزمینی تولید محصولات آب‌بر وارداتی و اساسی است؛ محصولاتی مانند ذرت، جو، گندم، دانه‌های روغنی و گوشت قرمز. ولی نگاه بخش خصوصی باید به خلق ثروت باشد و در کنار موارد یادشده به تولید چوب و موز و... حتی تنباکو و ابریشم نیز باید توجه کند که همین چهار قلم اخیر مستحبی سالانه بیش از دو میلیارد دلار ارز خارج می‌کند. این محصولات از آفریقا و آمریکای لاتین وارد می‌شوند. البته بخش خصوصی به کشت ذرت و سویا هم در اوکراین و دیگر نقاط مشغول است که نیاز وارداتی کشور و خیلی کشورهای دیگر است. البته ما به تولید هندوانه و چغندرقند در افغانستان نیز می‌پردازیم. نگاه دولت باید همه‌جانبه باشد و در کنار واجب، باید به مستحب نیز توجه شود چرا که در کشاورزی فراسرزمینی فقط به دنبال تامین نیاز وارداتی نباید بود و استفاده از ظرفیت نیروی انسانی متخصص کشور و قابلیت‌های تولیدی در ادوات و ماشین‌آلات و نهاده‌های کشاورزی بسیار مهم است. ترکیه در بیش از 18 کشور آفریقایی با ایجاد مزارع و درمانگاه، ضمن ایجاد شبکه بازار محصولات کشاورزی از این کشورها، اقدام به عرضه محصولات تولیدی و مصرفی خود و حتی محصولات فرهنگی برای پایدارسازی روابط اقتصادی و سیاسی خود کرده است.

ایران و کشاورزی پایدار

کشاورزی پایدار الزامات زیادی دارد و بازیگرانی بیش از وزارت جهاد و کشاورزی در آن دخیل هستند. قطعاً این فرآیند همراهی سیستم بانکی، تکمیل و تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقلی و لجستیک، قوانین و مقررات، آموزش و آگاهی‌بخشی تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان برای استانداردسازی تولید محصولات کشاورزی، مدیریت هوشمند و نوین در بخش کشاورزی، افزایش ظرفیت حمل‌ونقل و لجستیک صادراتی محصولات کشاورزی، امنیت اقتصادی سرمایه‌گذاران حوزه، پایداری قوانین و مقررات تولیدی و تجاری، تثبیت و آزادسازی نرخ ارز و... را لازم دارد.

مراوده ایران با کشورها برای کشاورزی فراسرزمینی

بخش خصوصی ایران در 28 کشور فعالیت دارد که نیاز به نام بردن از این کشورها نیست. این کشورها از شرق آسیا که میوه‌های گرمسیری و برنج را در برنامه کاری با آنها داریم تا آمریکای لاتین و به‌خصوص برزیل که واردات گوشت قرمز صورت می‌گیرد، گسترش دارند. شرکت‌های دولتی متاسفانه با هدایت اقوام و مدیرانی که اولین سفرهای خارجی‌شان ماموریت فراسرزمینی بوده، توفیقی نداشته است که باید در این زمینه بازنگری صورت گیرد.

خواسته‌های دولت‌های میزبان برای منابع آب و خاک

دولت‌های پذیرنده به دنبال آبادسازی کشورشان با جذب سرمایه هستند که با جذب منابع خارجی و مشارکت کشورهایی مانند ایران در افزایش تولید و خلق ثروت برای تقویت بنیان اقتصاد خود، اشتغال نیروی کار، صادرات محصولات تولیدی به دیگر کشورها و اخذ مالیات، حضور پررنگ‌تر در عرصه‌های بین‌المللی خواهند داشت. در زنجیره ارزش که به واسطه تولید محقق می‌شود زمین و آب بخشی از آورده است و دانش فنی، مدیریت، نهاده‌ها، تکنولوژی، بازار و... هر کدام سهمی در ثروت خلق‌شده دارند.