ضربه آخر
آیا ورود ایران به لیست سیاه FATF سیستم بانکی ایران را محدودتر می‌کند؟
سرانجام گروه ویژه اقدام مالی، ایران را به لیست سیاه خود وارد کرد. ورود ایران به لیست سیاه FATF به این معناست که مبادلات بانکی با بانک‌های ایرانی از این پس ممنوع است. همزمان با این اقدام و پیش از آن، این مساله مطرح بود که پیامدهای اقتصادی ورود ایران به لیست سیاه چیست؟ و آیا با وجود محدودیت‌های شدید موجود مبادلات بانک‌های ایران با بانک‌های دیگر کشورها به علت تحریم‌های آمریکا، اقدام گروه ویژه مالی، می‌تواند محدودیت بیشتری برای اقتصاد ایران ایجاد کند؟
سرانجام گروه ویژه اقدام مالی، ایران را به لیست سیاه خود وارد کرد. ورود ایران به لیست سیاه FATF به این معناست که مبادلات بانکی با بانک‌های ایرانی از این پس ممنوع است. همزمان با این اقدام و پیش از آن، این مساله مطرح بود که پیامدهای اقتصادی ورود ایران به لیست سیاه چیست؟ و آیا با وجود محدودیت‌های شدید موجود مبادلات بانک‌های ایران با بانک‌های دیگر کشورها به علت تحریم‌های آمریکا، اقدام گروه ویژه مالی، می‌تواند محدودیت بیشتری برای اقتصاد ایران ایجاد کند؟ برای پاسخ به این مساله مهم است که آن را در چه چشم‌اندازی می‌بینیم؛ آیا نگاه ما کوتاه‌مدت است و مساله تاثیر در دوره وجود تحریم‌های آمریکاست یا در افقی بلندتر، دوره پس از تحریم‌های آمریکا را مدنظر داریم؟
تبعات دوره تحریم
با دور جدید تحریم‌های آمریکا، سیستم بانکی ایران عملاً امکان مبادلات بانکی با بسیاری از کشورهای جهان را از دست داده است. با فشارهای آمریکا بانک‌های بسیاری در دنیا، مبادلات خود با بانک‌های ایران و بانک مرکزی را قطع یا محدود کرده‌اند. بر این اساس بخش مهمی از مبادلات ایران با دیگر کشورها به شکل دیگری انجام می‌شود. ایران به آن کشورها کالا صادر می‌کند، ارز حاصل از این صادرات به حساب بانکی در کشور مقصد واریز می‌شود و ایران -بدون وارد کردن سیستم بانکی خود- در قبال آن اعتبار، کالای مدنظر خود را به کشور وارد می‌کند. بر این اساس در دوره تحریم‌ها هیچ بانکی نمی‌توانست با ایران مبادله مالی داشته باشد. از این منظر ورود ایران به لیست سیاه تاثیر چندانی در وضعیت رابطه ایران با این کشورها و بانک‌های آنها ایجاد نکرده است. مبادلات انجام نمی‌شد و همچنان انجام نخواهد شد.
با وجود این همه بانک‌های دنیا رابطه خود با ایران را تعطیل نکردند. در دوره تحریم‌ها برخی از بانک‌ها در کشورهایی چون هند، روسیه یا چین با سیستم بانکی ایران در ارتباط بوده‌اند. تحریم‌ها نتوانسته بود ارتباط بانکی ایران با این بانک‌ها را قطع کند. ولی ورود ایران به لیست سیاه می‌تواند ارتباط بانکی این بانک‌ها با ایران را دچار اختلال کند. چون اگرچه این بانک‌ها تن به تحریم‌های آمریکا نداده بودند، ولی اکنون احتمال دارد از طریق کشور خود تحت فشار قرار گیرند که به قوانین و مقررات گروه ویژه اقدام مالی (که این کشورها نیز عضو آن هستند) متعهد باشند و از معامله رسمی با بانک‌های ایران پرهیز کنند. بر این پایه ممکن است ورود ایران به لیست سیاه گروه ویژه مالی، آخرین راه‌های ارتباطی سیستم بانکی ایران با دنیا را نیز ببندد.
از طرف دیگر امکان همکاری مالی و بانکی ایران با اروپا هم به علت ورود ایران به این لیست، دشوار می‌شود. همزمان با خروج آمریکا از برجام و وضع تحریم‌های تازه، کشورهای اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) اعلام کردند که برای حفظ ایران در برجام، تلاش خواهند کرد که سازوکار مالی ویژه‌ای برای ارتباط با ایران ایجاد کنند. اگرچه در دو سال گذشته، سازوکار اروپا آغاز به‌کار نکرده، ولی اگر این سازوکار آغاز به کار کند، به علت ورود ایران به لیست سیاه، این سازوکار نیز ممکن است با مشکلاتی مواجه شود. چون همه این کشورها عضو گروه ویژه اقدام مالی هستند و نمی‌توانند از قوانین این گروه سرپیچی کنند. می‌توان گفت ورود ایران به لیست سیاه FATF امکان دارد اجرایی شدن یا اثربخشی این سازوکار را کاهش دهد. تنها راه باقی‌مانده برای ارتباط با اروپا این است که ارز حاصل از صادرات ایران به بانک‌های غیرایرانی وارد شود و از اعتبار آن برای واردات کالا استفاده شود.
مساله این نیست که همه مبادلات ایران متوقف می‌شود. مساله این است که این مبادلات باید از مجاری غیررسمی انجام شود و این کار هزینه صادرات و واردات کالا از ایران و به ایران را افزایش می‌دهد. البته دولت تاکنون بسیاری از مبادلات تجاری خود را با چنین شیوه‌هایی انجام داده است. بر این اساس به نظر می‌رسد در شرایط کنونی تغییری در روش ایجاد نمی‌شود.
این نکته‌ها برای بخش خصوصی هم صدق می‌کند. چون بخش خصوصی نیز به علت تحریم‌های بانکی، نمی‌توانست ارز حاصل از صادرات را به آسانی به کشور بازگرداند و مجبور به بازگشت آن در قالب کالا یا با شیوه‌های دیگر بوده است. بخشی از ارز هم به‌صورت چمدانی وارد کشور می‌شد و همچنان هم وارد می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت شاید در نگاه اول ورود ایران به لیست سیاه FATF شرایط را از شرایط کنونی خیلی بدتر نکند.
اما نمی‌توان از تبعات منفی آن بر فعالیت اقتصادی بخش خصوصی و جامعه چشم پوشید. وجود ایران در لیست سیاه، انتظارات منفی در جامعه ایجاد کرده و این انتظارات تبعات اقتصادی نامطلوبی خواهد داشت. جو روانی کنونی جامعه سبب افزایش نرخ ارز شده است. چون جامعه گمان می‌کند محدودیت جدیدی ایجاد شده، اگرچه شاید در عمل چیزی به محدودیت‌ها و مشکلات کنونی اضافه نکند.
تبعات دوره بدون تحریم
اما اگر تحریم‌های آمریکا برداشته شود، آیا آن زمان ورود ایران به لیست سیاه، مانند دوره تحریم کم‌اثر است؟ جواب این پرسش منفی است. فرض کنید که تحریم‌های آمریکا به زودی برداشته شود. ولی سیستم بانکی ایران آن زمان با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های جدی گروه ویژه اقدام مالی مواجه است. چون ممنوعیت‌های این گروه، به سیستم بانکی ایران اجازه نمی‌دهد با هیچ بانکی در خارج از ایران ارتباط داشته باشد. تحریم‌های آمریکا همیشه برقرار نخواهد بود و پایان خواهد یافت. ایران هر زمانی بخواهد با دنیای خارج مبادله داشته باشد، باید به FATF بپیوندد چون هرگونه ارتباط سیستم بانکی ایران با جهان مستلزم پیوستن به FATF است. این یک قاعده کلی است. اگر به FATF نپیوندیم نمی‌توانیم مبادله بانکی رسمی با جهان داشته باشیم و همچنین باید هزینه سنگین مبادلات غیررسمی را بپردازیم. همین الان هم مبادلات ما هزینه‌بر است. هزینه کالای صادراتی و وارداتی ما گران‌تر است و این به زیان بنگاه‌های اقتصادی، مصرف‌کننده و تولید ملی است و اینها همه بر رشد و توسعه اقتصادی تاثیر منفی دارد.
چرا به FATF نپیوستیم؟
ما برای هر مبادله بانکی بین‌المللی ناگزیر از عضویت در FATF هستیم. ولی برخی در داخل کشور با آن مخالفت کردند و در نهایت به آن نپیوستیم. مهم‌ترین استدلال مخالفان عضویت در FATF این بوده است که در شرایط تحریم، در صورت پیوستن ایران به FATF ایران باید تمام مبادلات بانکی خود را به‌صورت روشن و شفاف در اختیار این کارگروه قرار می‌داد. این در حالی است که ما اکنون به علت تحریم‌ها بخشی از مبادلات مالی را به گونه‌ای انجام می‌دهیم که تحریم‌ها را دور بزنیم. اگر به FATF بپیوندیم ممکن است این مبادلات مالی محرمانه فاش شود و آمریکا می‌تواند طرف‌های مورد مبادله را تحت فشار قرار دهد. افزون بر این، توجیه دیگری هم وجود دارد که ممکن است مبادلات تجاریِ نظامی ایران تحت تاثیر قرار بگیرد.
در مقابل، مهم‌ترین موافقان پیوستن به این سازوکار با استدلال دیگری اصرار بر تصویب لوایح چهارگانه و پیوستن به FATF داشته‌اند. استدلال این گروه این است که با پیوستن ایران به FATF جو مثبتی درباره ایران در جهان شکل می‌گیرد و حداقل بانک‌های محدودی که با ایران مراودات مالی دارند، تحت فشار گروه مالی قرار نمی‌گیرند. ولی اکنون حتی کشوری چون چین و ترکیه هم احتمال دارد به علت نگرانی از فشارهای گروه ویژه مالی، مبادلات خود با ایران را قطع کند و ایران مجبور شود برای دور زدن محدودیت‌های جدید هزینه بیشتری بپردازد و گاهی نتواند جایگزینی برای اینها بیابد. افزون بر این انتظارات داخلی نیز بهبود می‌یافت و می‌توانست به ثبات و بهبود اقتصادی کمک کند. اکنون می‌توان نتیجه استدلال موافقان پیوستن به FATF را با تغییر نرخ ارز مشاهده کرد. هرچند دولت و بانک مرکزی کوشش دارند اثر آن را به حداقل برسانند و در دوره‌های بعدی کاهش دهند، ولی امروز شاهد اثرگذاری بر نرخ ارز و افزایش انتظارات منفی و انتظار افزایش هزینه‌های مبادلات خارجی هستیم.
تصمیم‌گیران این موضوع در ایران می‌توانستند تصمیم‌های بهتری بگیرند. مانند اینکه نه‌تنها اعلان نکنند که به این گروه نمی‌پیوندند، بلکه با شیوه‌هایی پاسخ درخواست پیوستن را بدهند که منافع کشور بیشتر شود، مانند اینکه اعلام کنند کار در دست بررسی است، در حال تامین زیرساخت‌ها هستیم، در حال جلب نظر مخالفان داخلی هستیم و همچون اینها که ورود به لیست سیاه را به تاخیر می‌انداختیم، یا با مشروط کردن پیوستن به لغو یا کاهش تحریم‌های بانکی آمریکا یا اجرایی شدن سازوکار اروپا و مانند اینها می‌توانستیم هم زمان را به تاخیر بیندازیم و هم احتمال بروز منافع کشور را افزایش دهیم. ولی تندروی‌ها مانع این‌گونه تصمیم‌های عاقلانه و سودمندتر شد.
