ایجاد فضای امن برای تجارت

با توجه به سخنان آقای روحانی در مورد اصلاح روابط با عربستان سعودی، امارات و بحرین که در سمینار اخیر سفرا بیان شد فرصت مناسبی است تا در ابعاد این سخن راهکارها و پیامدهای سناریوهای مختلف را ارزیابی کرده و برآوردی از ارتباط با این سه کشور داشته باشیم که در جنوب با ایران همسایه هستند. بین ایران و کشور امارات روابط اقتصادی و تجاری مهم و زیادی وجود دارد. ایران با عربستان در بعد تجاری تقریباً در حد بسیار کمی مبادلات تجاری دارد با این حال ابعاد دیگری رابطه ایران با عربستان را مهم‌تر می‌کند و آن موقعیت خاص عربستان به لحاظ وجود حرمین شریفین، مسجدالحرام و مسجدالنبی در شهرهای مکه و مدینه در این کشور و علاقه‌مندی مردم مسلمان ایران برای برگزاری حج تمتع یا زیارت عمره است. از طرف دیگر هم ایران و هم عربستان جزو کشورهای مهم اوپک به شمار می‌آیند و هرگونه ناهماهنگی در سیاست‌های میان این دو کشور می‌تواند ابعاد بسیار وسیعی از بازار دو کشور و بازار نفت در جهان را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر این بعد از ضعف و نابسامانی‌هایی که در مصر، عراق و سوریه شکل گرفت عربستان فرصت را مغتنم دانست تا بسیاری از مسائل مرتبط با کشورهای عربی و جهان عرب را مدیریت کرده و نقش رهبری جهان عرب در حل یا ایجاد بحران‌ها را ایفا کند. با توجه به قدرت بالا و درآمدهای زیاد ناشی از صادرات نفت، عربستان از این قدرت مالی و اقتصادی در جهت سازماندهی و ساماندهی روابط سیاسی خود با کشورهای مختلف جهان اعم از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد یا کشورهای اقتصادی مهمی که در آسیا هستند مانند ژاپن، هند و کره جنوبی استفاده کرده است. عربستان سعودی از قدرت اقتصادی خود در جهت بالا بردن قدرت سیاسی و تنظیم روابط سیاسی خود و توسعه حضور خود در کشورهای منطقه و همسایه و سایر کشورهای جهان بهره برد. در ابعاد اقتصادی و سیاسی، عربستان به منظور پر کردن خلأهای ناشی از ضعف و ناتوانی مصر، عراق و سوریه، در کشورهایی که نتوانسته حضور مثبتی ایفا کند به ایجاد بحران‌های بزرگ مبادرت ورزیده است همانند اتفاقات یمن که با حمله گسترده و محاصره دریایی، زمینی و هوایی این کشور بزرگ رخ داده است و در ادامه روحیه تسلط بر سایر کشورهای جزیره‌العرب،   قطر را هم به این صورت محاصره کرد. به این ترتیب به طور کلی عربستان سعودی سابقه ناخوشایندی در روابط با همسایگان از خود برجای گذاشته است. درعراق تلاش‌های زیادی از سوی عربستان انجام شد و این تلاش‌ها در جهت یافتن جایگاهی در وضعیت سیاسی جدید عراق به حساب می‌آید. عربستان به اعزام گروه‌های تکفیری تروریستی به عراق و حمایت از گروه‌های سیاسی و شخصیت‌های اهل سنت و نیز ایجاد تفرقه بین گروه‌های شیعه اقدام کرد. همه این اقدامات به منظور کاهش اعتماد و همکاری این گروه‌ها با جمهوری اسلامی ایران و تخریب بازار اقتصادی و تجاری ایران در این کشور مهم و همسایه بزرگ رقم خورده است. عربستان سعودی در سوریه هم به ‌منظور ساقط کردن دولت حاکم بر سوریه و ممانعت از همکاری سوریه و ایران اقداماتی انجام داده است. بنابراین به طور کلی عربستان در هر مکانی که می‌توانست چه در سوریه، لبنان، عراق یا قطر و سایر کشورهایی مانند عمان و کویت ابتدا فشارهای سیاسی اعمال می‌کرد و اگر موثر واقع نمی‌شد، به اقدامات عملی دیگری روی می‌آورد تا برای ایران در منطقه محدودیت ایجاد کند. مهم‌تر از این همکاری و کسب حمایت گسترده آمریکا به‌خصوص بعد از انتخاب ترامپ، فرصت مغتنمی برای عربستان بود تا علیه ایران اقدامات متعددی انجام دهد. پرداخت مبلغ هنگفتی که برای خرید تسلیحات داده شد و سرمایه‌گذاری در آمریکا که به ترامپ برای کاهش بیکاری و ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر کمک کرد، در همین راستا بود.

موضوع دیگر تلاش‌های گسترده عربستان در مقابل شکل‌گیری برجام بوده است. از ابتدای مذاکرات ایران با کشورهای 1+5، عربستان تلاش کرد در انعقاد همکاری ایران و این کشورها اخلال ایجاد کند اما به هر صورت شکل‌گیری توافق برجام محقق شد. با این حال عربستان بعد از این توافق نیز تلاش کرد با استفاده از فرصت حضور ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور، آمریکا را به خروج از برجام تشویق کند و در نهایت هم این اتفاق رخ داد. در اغلب این اقدامات امارات متحده عربی هم همراه و همکار عربستان بوده است.

با وجود همه این اقدامات منفی ایران بارها اعلام کرد که در خصوص محورهای اختلاف دیدگاه و سیاست در میان دو کشور حاضر به مذاکره است تا راه‌حل‌های مسالمت‌آمیزی برای این موارد پیدا کنند. اما ظاهراً عربستان با احساس اتکای زیاد به آمریکا در دوره ریاست‌جمهوری ترامپ علاقه‌ای به مذاکره مستقیم ندارد. حتی تلاش‌هایی که از سوی کشورهای عضو همکاری خلیج فارس انجام گرفت و با وجود ماموریتی که به امیر کویت داده شد تا با ایران مذاکره کند؛ امیر کویت به ایران نامه نوشت، روحانی پاسخ داد و حتی با حضور در کویت به همه جوانب رسیدگی کرد، اما عربستان خواست کشورهای شورای همکاری را هم رد کرد و پاسخ مثبتی نداد.

ادعا و بهانه عربستان در این موارد، بحث دخالت‌های ایران در یمن، سوریه و عراق بوده است که به نظر می‌آید این بهانه‌ها و ادعاها صرفاً برای پاسخ به افکار عمومی داخلی و منطقه‌ای مطرح می‌شود. در حالی که ایران در یمن حضوری ندارد و در سوریه هم به صورت رسمی و قانونی و به درخواست دولت سوریه حضور پیدا کرده است و علیه منافع مستقیم امنیت عربستان سعودی اقدامی نکرده است بلکه از دولت سوریه در برابر تروریسمی که سوریه و عراق را فراگرفته، حمایت کرده است. با حضور ایران و همکاری‌های نیروهای ایرانی از شکل‌گیری دولت داعش در سوریه و عراق جلوگیری شده است. بنابراین این بهانه‌ها قابل قبول نیست. اکنون هم در سوریه ایران با همکاری روسیه و ترکیه در برقراری مناطق بدون درگیری به دولت سوریه کمک کرده و تاکنون استان‌های جنوبی سوریه آزاد شده است. در نتیجه این کمک‌ها دولت سوریه از استحکام و قدرت بیشتری برخوردار شده است و حتی آمریکا و اسرائیل هم به ضروری بودن آقای اسد در راس قدرت اعتراف کرده و این را پذیرفته‌اند که دولت مقتدری در سوریه در برابر نابسامانی‌ها حضور داشته است.

همچنین در یمن، ایران ابتکار صلحی را ارائه کرد و با کشورهای منطقه و اروپایی به رایزنی پرداخت تا زمینه‌های لازم برای برقراری صلح میان گروه‌های یمنی با حضور نمایندگان این چهار کشور اروپایی و نماینده سازمان ملل متحد و کشورهای علاقه‌مند یا درگیر مسائل یمن ایجاد شود. شکست مشخصی که نیروهای عربستان، امارات و متحدان غربی آنها در حمله به الحدیده و عدم موفقیت در اشغال بندر الحدیده داشته‌اند، نشان‌دهنده این است که اکنون زمینه برای مذاکرات یمنی فراهم شده است و در ماه آینده در ژنو چنین مذاکراتی صورت خواهد گرفت. با حل این دو بحرانی که عربستان آنها را بهانه کرده بود به نظر می‌آید که زمینه برای اصلاح روابط بین ایران و عربستان و یمن و امارات و بحرین فراهم شده باشد. اما تا زمانی که عربستان امنیت خود را در خارج از مرزهای خود جست‌وجو می‌کند و به آمریکا متکی است و حمایت‌های رئیس‌جمهورش را دارد، برای مذاکره مستقیم و اصلاح روابط اظهار آمادگی نخواهد کرد.

البته در زمینه اعزام حجاج، عربستان سعی کرد موضوع حج را از روابط سیاسی جدا کند تا از منافع حضور حجاج بهره اقتصادی برد و در ضمن خود را از مسائل منفی رسانه‌ای که در صورت عدم حضور حجاج ایرانی برایش ایجاد می‌شود در امان نگه دارد. در بعد دیگر در اوپک همکاری با نوسان‌های اندکی در میان عربستان و ایران برقرار است و هرگونه اقدام خلاف مصوبات اوپک برای عربستان هم آثار منفی بسیاری به بار خواهد آورد.

ایران معتقد است اقتصاد و تجارت بدون برقراری فضای امن و مبتنی بر همکاری و حسن نیت تحقق پیدا نمی‌کند مگر اینکه روابط اقتصادی از چنان حجمی برخوردار باشد که بتواند بر روابط سیاسی منفی تاثیر مثبت بگذارد. همان‌طور که امارات متحده عربی با وجود اختلاف نظر ابوظبی با تهران در موضوع یمن یا موضوعات دیگر، به دلیل حجم عظیم مبادلات تجاری، همچنان مبادلات تجاری با ایران را برقرار می‌کند. گرچه این اواخر با فشارهای ترامپ مشکلات بانکی و تجاری هم برای بازرگانان ایرانی در امارات پیش‌آمده است اما تاکنون این رابطه به طور کامل قطع نشده است.