بسامد پسماند

انسان تنها گونه ای است که قادر به انقراص نسل خود است. از طرفی با تعمق بیشتری می تواند با فرهنگ سازی به موقع و فراگیر با تغییرات محیط زیستی سازگار شود. این تغییر مسیر در فرهنگ باید در جهتی باشد که برای بقای گونه انسان در آینده کارساز باشد. یکی از مواردی که باید فرهنگ‌سازی در آن جدی گرفته شود موضوع مدیریت پسماند عادی (شهری و روستایی) است. مدیریت مواد زائد جامد در شهرهای مختلف ایران به دلیل بافت فرهنگی، جمعیت، اقتصاد، مصرف بی‌رویه مواد مصرفی، عدم آگاهی، عدم احساس مسوولیت برخی شهروندان، عدم اجرای قوانین و مقررات محیط زیستی و کمبود امکانات در عرصه خدمات شهری با مشکلاتی روبه‌رو است. این موضوع نیازمند توجه خاص به مقوله مدیریت پسماندهای شهری به‌ویژه پسماندهای خانگی در همه سطوح جامعه است. در این میان نقش شهروندان به عنوان اولین حلقه زنجیره مدیریت پسماند خانگی پررنگ جلوه می‌کند. با توجه به اهمیت ایام عزاداری محرم و صفر و حضور گسترده مردم در هیات‌های مذهبی، تکایا و مکان‌های برگزاری مراسم مربوطه، در این مقاله تلاش شده به اهمیت مدیریت پسماندهای تولیدشده در این ایام و لزوم ترویج فرهنگ سازگار با محیط زیست و لزوم آموزش در سطح هیات‌های مذکور به عنوان یکی از راهکارهای اساسی جهت مدیریت مواد زائد پرداخته شود. مراسم عزاداری ماه محرم به سبب بعد تاریخی و وجه دینی واقعه عاشورا، بسیار بااهمیت تلقی می‌شود و وجه آیینی این مراسم، که بر بستر فرهنگی زندگی اقوام گوناگون قرار می‌گیرد، نمودهایی بس شگفت‌انگیز دارد. از دید تاریخی، نظرات اجتماعی درباره محیط زیست اشکال فرهنگی-مذهبی و سنتی به خود گرفته است به این معنا که چگونگی تفکر مردم درباره محیط زیست در قالب قصه‌هایی بود که به شکل سنت از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. آموزه‌های شرقی، درباره جایگاه مناسب محیط زیست دید خاص خود را دارد و همگی برای رفتار با محیط زیست و استفاده از آن دارای قواعد و اصول ویژه‌ای هستند.

 اسلام نیز مجموعه قواعد خاص خود را در مورد شیوه درست تفکر درباره محیط زیست و پیوند با طبیعت دارد که در قران کریم نهفته است. حفاظت از محیط زیست یکی از سفارش‌های مؤکد دین مبین اسلام است که در آیات و روایات متعددی بر آن تاکید شده است. آیه ۴۹ سوره قمر «إِنَّا کلَّ شَیءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَر؛ ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده‌ایم» که حکایت از نظم حاکم بر جهان و طبیعت دارد و از آن این نتیجه به دست می‌آید که نابسامانی‌های موجود در طبیعت و آلودگی‌های زیستی ناشی از بهره‌وری نادرست از طبیعت و منابع آن است. هر سال ایام محرم، بسیاری از مردم به واسطه داشتن تعلق خاطر به عزاداری‌ها، غذاهای نذری را در ظروف پلاستیکی یک‌بارمصرف توزیع می‌کنند. استفاده فراوان از ظروف پلاستیکی و تولید پسماندهایی که تجزیه آنها در طبیعت، صدها سال طول می‌کشد، ضمن وارد کردن خسارات سنگین بر محیط زیست از یک‌سو و عدم جمع‌آوری صحیح و کامل آنها و رهاسازی در معابر، کوچه‌ها و خیابان‌ها از سوی دیگر باعث منظر ناخوشایندی می‌‌شود که با فرهنگ سنتی ایرانی ما هم در تضاد است.

امروزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های محیط زیستی در جهان، ساماندهی، مدیریت و دفع مناسب پسماند است. مدیریت پسماند یا مدیریت چرخه مواد، یکی از محورهای اصلی توسعه پایدار است. هرگونه بی‌توجهی در این زمینه خسارت جبران‌ناپذیری به اکوسیستم طبیعی وارد خواهد کرد. آلودگی خاک، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی و آلودگی هوا از جمله پیامدهای تولید و دفع غیربهداشتی پسماندها محسوب می‌شود که در حال حاضر بسیاری از چرخه‌های حیاتی را با مخاطرات جدی مواجه کرده و حیات انسان و سایر جانداران را در معرض تهدید قرار داده است. در واقع، یکی از مسائلی که موجب بالا رفتن کیفیت محیط زیست و کاهش آلودگی محیط زیست در جامعه می‌‌شود، سطح تحصیلات و نرخ باسوادی افراد است. براساس تعریف یونسکو سواد محیط زیستی آموزش عملی پایه‌ای برای همه مردم است که برای آنها دانش، مهارت‌ها و انگیزه‌های مقدماتی را فراهم می‌کند تا بتوانند نیازهای محیط زیستی خود را برطرف کنند و به توسعه پایدار کمک کنند. به سواد محیط زیستی «سواد عملی و کاربردی» گفته می‌شود. متخصصان و کارشناسان حوزه‌های مختلف محیط زیست می‌توانند به اقشار اجتماعی و به ویژه مذهبی در این ایام به‌خصوص هیات‌ها و ایستگاه‌های صلواتی به عنوان یک نیروی موثر بالقوه و البته یک فرصت (و نه تهدید) در حفاظت از محیط زیست اطرافمان، این آموزش‌ها را ارائه کنند چرا که با انتقال آموزش‌های شهری و شهروندی به آنها، این امکان مهیا می‌شود که آنان با شالوده‌های اصلی محیط زیست شهری آشنا و از وظایف شهروندی آگاه شوند و با آگاهی کامل به عنوان شهروند متعهد، مسوولیت خود را نسبت به جامعه و شهر بر عهده گرفته و ابزارهای اصلی مشارکت‌پذیری را به عنوان یک شهروند بیاموزند.

الزامات قانونی مدیریت پسماند

مدیریت پسماند یکی از دغدغه‌های اصلی دولت است. بر اساس ماده یک قانون مدیریت پسماندها، جهت تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و به منظور حفظ محیط زیست کشور از آثار زیان‌بار پسماندها و مدیریت بهینه آنها، تمامی سازمان‌ها و نهادهای حقیقی و حقوقی موظف‌اند مقررات و سیاست‌های مقرر در این قانون را رعایت کنند. پسماندها به پنج گروه تقسیم می‌شوند (شکل1). مدیریت پسماند شامل همه انواع پسماندها از جمله عادی، کشاورزی، پزشکی، ویژه و صنعتی است. در بعضی موارد پسماند می‌تواند بر روی سلامت انسان زیان‌بار باشد. مدیریت پسماند یکی از ضروری‌ترین محورهای توسعه پایدار محسوب می‌شود. از این رو برای چنین موضوعی راهی جز مدیریت صحیح و تدوین برنامه راهبردی وجود ندارد.

وضعیت موجود پسماندها در کشور

بر اساس آخرین آمارهای موجود در کشور مقادیر پسماندهای مختلف به تفکیک در جدول 1 نشان داده شد. گرچه بخشی از پسماندها، از طریق واحدهای بازیافتی تحت فرآیند و استفاده مجدد قرار می‌گیرد اما عمده مشکلات موجود در این بخش همان مدیریت زیست‌محیطی قابل قبول در اکثر واحدهاست. از سوی دیگر مایعات، سموم و شیرابه‌های خطرناک این پسماندها که حاوی انواع مواد خطرناک شیمیایی و بیولوژیک است، زیان‌ها و خسارات جبران‌ناپذیری را بر منابع آب و خاک کشور وارد کرده، که شوربختانه تاکنون هیچ‌گونه بررسی برای ارزیابی میزان خسارات وارده بر محیط زیست کشور ناشی از سوءمدیریت پسماندها صورت نپذیرفته است. اما از نظر کارشناسی می‌توان گفت خسارات وارده بسیار بیشتر از حد تصور خواهد بود.

همان‌طور که در جدول مشخص است پسماندهای شهری و روستایی رتبه چهارم را از نظر مقدار به خود اختصاص داده است. با توجه به اینکه در حدود 35 درصد پسماند عادی را پسماند خشک قابل بازیافت تشکیل می‌دهد، مقدار بازیافت پسماند خشک به‌رغم توجیه اقتصادی بالای آن در حدود یک‌سوم مقدار قابل انتظار است. براساس آمارهای جهانی ایران جزو ۲۰ کشور اول دنیا در تولید زباله‌های پلاستیکی است و سالانه حدود چهار میلیون تن زباله پلاستیکی تولید می‌کند. این در حالی است که فقط برای 1 /5 میلیون تن بطری پلاستیکی معادل ۴۷ میلیون گالن نفت و حجم زیادی انرژی مصرف ‌شده و گاز گلخانه‌ای منتشر می‌شود. پلاستیک‌ها ۵۰۰ تا ۷۰۰ سال در طبیعت سالم می‌مانند و بعد از آن تجزیه‌شان آغاز می‌شود. حدود هزار سال این تجزیه طول می‌کشد البته انواع تخریب‌پذیر زودتر تجزیه می‌شوند اما همچنان مضر هستند و خاک را آلوده می‌کنند.

اهمیت مدیریت پسماندهای عادی از مبدأ در ایام مذهبی

در کشورمان میزان تولید پسماندهای پلاستیکی سالانه 5 /3 میلیون تن است که میزان بازیافت پلاستیک مصرفی روزمره شامل pet، pp و پلی‌اتیلن و... 6 /1 میلیون تن است.2 هرسال با شروع ماه‌های محرم و صفر بسیاری از هموطنان عزیز برای برآوردن حاجت‌های خود، اقدام به دادن نذورات می‌کنند و به همین دلیل استفاده از ظروف یک‌بارمصرف پلاستیکی به منظور ارائه اطعام مراسم عزاداری در نقاط مختلف شهر فزونی می‌یابد. در کشور ما این ظروف در شرایط عام و خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد به‌طوری که به راحتی این ظروف را می‌توانیم در رستوران‌ها و ادارات و محیط‌های پذیرایی مشاهده کنیم که البته این مساله نیز خود جای بحث و بررسی دارد که در این مقاله نمی‌گنجد. از این رو مدیریت صحیح و جمع‌آوری به‌موقع این پسماندهای خشک به‌ویژه در ایام محرم که بیشترین مصرف را دارد، به نظر لازم و ضروری می‌رسد. طبق گزارش‌های موجود، تعداد هیات‌های مذهبی فعال در ایام محرم در کل کشور و تهران به ترتیب حدود 100 هزار و 12 هزار در سال 1400 گزارش شده است. اگر فرضاً تعداد نذورات هر هیات را به‌طور تقریبی 100 عدد در یک وعده در روز در نظر بگیریم، حدود 10 میلیون ظرف یک‌بارمصرف در کل کشور و یک و نیم میلیون ظرف یک‌بارمصرف در تهران به وسیله این هیات‌ها توزیع خواهد شد. اگر این مقدار را در ده شب محرم ضرب کنیم تعداد ده برابر خواهد شد. این حجم از پسماندهای مذکور، اهمیت توجه به مدیریت پسماند ظروف پلاستیکی را در مبدأ در ایام مذکور بیش از پیش نشان می‌دهد. یکی از گام‌های مهم و مقدماتی برای مدیریت این نوع پسماند لزوم اجرای برنامه‌های آموزشی در راستای ترویج فرهنگ محیط زیستی است. نظر به اینکه، در مورد نوع و تاثیرگذاری برنامه‌های آموزشی محیط زیستی در زمینه مدیریت پسماند و به منظور صیانت از سرمایه‌های ملی، بررسی خاصی صورت نگرفته است، ضرورت تحقیق و در صورت لزوم بازنگری در این برنامه‌های آموزشی احساس می‌شود. بنابراین آموزش و جلب مشارکت فعال شهروندان به‌ویژه مداحان و خادمان هیات‌های مذهبی در ایام محرم و صفر علاوه بر استفاده از ابزار تشویق و بازدارنده یا اجباری، معافیت مالیاتی در صنعت تفکیک و بازیافت، ایجاد دیدگاه متمایز از صنایع دیگر به صنعت بازیافت، معافیت شهروندان فعال در زمینه تفکیک و جمع‌آوری پسماندها در مبدأ از عوارض پسماند و سیاست‌های کلی مشابه می‌تواند به بهبود روند فعلی کمک شایانی کند.

نتیجه‌گیری

اسلام نگاه ویژه‌ای به محیط زیست دارد و توصیه‌های زیادی برای حفاظت از محیط زیست دارد و آیات و روایات زیادی که در این زمینه آمده است اهمیت و نقش محیط زیست را بیان می‌کند. در قرآن کریم آیه 61 سوره هود بیان می‌دارد: «هُوَ أَنْشَأَکمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکمْ فی‌ها» یعنی خداوند شما را در زمین خلق کرد و شما را به عمارت و آباد کردن زمین گماشت، به عبارت دیگر، در این آیه به‌طور ضمنی تخریب زمین و محیط زیست، ممنوع شده است. آلودگی‌های محیط زیست، انباشت مواد زائد و عدم مدیریت صحیح در جمع‌آوری پسماندها از جمله مشکلات و معضلاتی است که سلامتی انسان‌ها را به خطر می‌اندازد و هر کشوری در جست‌وجوی راهی برای رفع این مشکلات است. با توجه به اینکه نذر کردن به مناسبت‌های مذهبی متعدد با فرهنگ دینی ما رابطه‌ای مستحکم و طولانی‌مدت دارد و محرم از ایامی است که نذرهای زیادی در آن ادا می‌شود که در ظروف یک‌بارمصرف و استفاده از کیسه‌های پلاستیکی صورت می‌پذیرد، این مواد پلاستیکی باعث ایجاد مشکلاتی از نظر بهداشت، سلامت، اقتصاد و محیط زیست می‌شود. در نتیجه برای فرهنگ‌سازی در این زمینه‌ها، ائمه جمعه، جماعات و مداحان می‌توانند نقش بسزایی در ایام عاشورا ایفا کنند و در جلسات و سخنرانی‌ها به انتقال مفاهیم کاربردی محیط زیست برای عزاداران حسینی نیز بپردازند.

 در زیر به برخی از مشکلات ناشی از عدم مدیریت پسماند در ایام سوگواری در هیات‌ها اشاره می‌شود:

 رهاسازی حجم زیادی از پسماندهای مقاوم پلاستیکی در محیط شهری و متعاقباً ورود آنها به طبیعت

 خطر بهداشتی پسماندهای پلاستیکی بر روی انسان و زیستمندان در طبیعت

 به هم خوردن زیبایی منظر شهری و طبیعی

 خروج منابع ارزی از کشور برای ورود مواد اولیه مورد نیاز

از این رو برای مدیریت صحیح این پسماندها موارد زیر توصیه می‌شود:

1- طراحی و برگزاری کارگاه و دوره‌های آموزش در مورد مدیریت صحیح پسماندهای پلاستیکی برای متولیان هیات‌ها و شهروندان مشارکت‌کننده در ایام سوگواری

2- استفاده از ظروف و سفره‌های قابل شست‌وشو تا حد ممکن به منظور کاهش استفاده از ظروف یک‌بارمصرف

 3- استفاده از نذورات خشک

4- تفکیک ظروف یک‌بارمصرف از سایر پسماندها و دفع مناسب آنها به منظور عملیات بازیافتی

6- استفاده از همیاران محیط زیست در ایام سوگواری

7- تجهیز مناسب هیات‌ها، موکب‌ها و ایستگاه‌های صلواتی برای جمع‌آوری و مدیریت صحیح پسماندها از سوی شهرداری‌ها و دهیاری‌ها

8- مطابق با آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی که در مهر 1401 به تصویب رسید، در راستای حفظ سلامت جامعه بر اثرات سوء ناشی از رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی سبک‌وزن در محیط زیست و همچنین تولید میکروپلیمرها (ریز پلاستیک) در طبیعت و با هدف کمک به توسعه پایدار و کاهش اثرات محیط زیستی پلاستیک‌ها بر مبنای اقتصاد چرخشی (توسعه بازیافت) و اقتصاد زیستی (توسعه پلاستیک‌های زیست تخریب‌پذیر)، می‌توان از پلاستیک‌های زیست تخریب پذیر استفاده کرد.  

پی‌نوشت‌ها:

1- آمار بر پایه گزارش داخلی دفتر مدیریت پسماند معاونت محیط زیست انسانی ارائه شده است.

2- آمار بر پایه گزارش داخلی دفتر مدیریت پسماند معاونت محیط زیست انسانی و انجمن پلیمر ایران ارائه شده است.