یک قرن دردسر

به هم خوردن ترکیب جمعیت و از بین رفتن تناسب منطقی آن به‌طور عمده از سال‌های ابتدایی در دهه 1360 اتفاق افتاده است و آثار و پیامدهای آن در هر دوره متناسب با قابلیت بحران‌زایی ویژگی خاص همان دوره به منصه ظهور رسیده است. زمانی به دلیل تراکم بالای جمعیت محصل، فعالیت‌های دبستان‌ها و دبیرستان‌ها به صورت دو شیفته و سه شیفته پیامد حجم عظیم جمعیت در سنین 6 تا 15 سال بوده و زمانی تراکم جمعیت داوطلبان ورود به دانشگاه و برگزاری کنکور به تعداد ‌میلیونی داوطلبان، و سپس شکل‌گیری جمعیت انبوه آماده برای کار معضلاتی را برای جامعه ایجاد کرده است، و بالاخره در سال‌های آتی نه‌چندان دور جمعیت عظیمی در کشور در مقطع سنی میانسالی و پیری قرار خواهند گرفت که متغیرهای اساسی نظام اقتصادی و اجتماعی کشور را تحت تاثیر قرار خواهند داد.

 بر اساس برخی نظریات کارشناسی آثار ناشی از ایجاد یک بحران یا شوک در ساختار جمعیت تا یک قرن پس از زمان بروز آن در ساختار جمعیت از طریق انتقال در سطوح و رده‌های مختلف سنی در ترکیب جمعیت و بازتولید بحران‌های جدید باقی می‌ماند و در دوره‌های زمانی مختلف به نحوی پیامدهای خود را در ابعاد جامعه بروز می‌دهد. بنابراین انتظار می‌رود گرفتاری‌های ناشی از رویدادهایی که در دهه 60 در ساختار جمعیت کشور اتفاق افتاده است در دوره‌های آتی به انحای مختلف وجود داشته و به صورت‌های مختلف در ساختارهای تحت تاثیر جمعیت در کشور متبلور خواهد شد.  پس از پایان دهه 1360 و سپری شدن دوره رشد سریع جمعیت، در سال‌های بعد نه‌تنها نرخ افزایش جمعیت به شدت کاهش یافت، بلکه تحولات فرهنگی نیز در زمینه تشکیل خانواده و افزایش موالید جدید پدید آمد که ساختار جمعیت کشور تحت تاثیر شرایط جدیدی قرار گرفت. تحولات اقتصادی، تغییر در الگوی سکونت و شکل‌گیری ارزش‌ها و اهداف جدید در زندگی خانواده‌ها موجب تحولات کیفی و کمی بسیاری در ساختار جمعیت کشور شد به طوری که در حال حاضر با تحلیل و بررسی فعل و انفعالات طبیعی و برنامه‌ریزی‌شده تغییرات جمعیتی طی سال‌های اخیر، به مرور پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌های متعددی در خصوص لزوم طراحی برنامه‌ها و اقدامات لازم برای برخورد با مشکلات و معضلات مختلف جمعیتی در آینده ارائه می‌شود.

 به‌طور طبیعی، انتقال آثار شوک جمعیتی دهه 1360 از قاعده هرم جمعیت به راس آن طی دوره‌های مختلف اخیر ابتدا موجب افزایش شدید نرخ تکفل و سپس کاهش آن، افزایش جمعیت داوطلب و در حال تحصیل و سپس افزایش شدید جمعیت آماده به کار شده و در آینده نیز افزایش جمعیت میانسال جوان و افزایش جمعیت سالمند و پیر را در پی خواهد داشت. نکته حائز اهمیت برای زمانی که افزایش جمعیت سالمند روی خواهد داد سهم اندک جمعیت جویای کار و شاغل در ترکیب جمعیت است.

 بدون تردید نهادهای ذی‌ربط برنامه‌ریزی و سیاستگذاری باید تدابیر لازم را برای سال‌های سالمندی و پیری جمعیت بیندیشند. در سال‌های آینده با افزایش جمعیت سالمند و بازنشستگان، نه‌تنها مصارف صندوق‌های بازنشستگی و تامین اجتماعی افزایش می‌یابد، بلکه در مقابل آن منابع یا ورودی‌های صندوق‌های مذکور برای تامین هزینه‌های مترتب بر جمعیت مشمول در حد مورد نیاز افزایش نیافته و کفاف نخواهند داشت، بنابراین بسیار ضروری است که صندوق‌های بازنشستگی و تامین اجتماعی به سرعت و از هم‌اکنون اقدامات مورد نیاز برای ایجاد ذخیره‌های لازم و سرمایه‌گذاری در جهت حفظ و ارتقای ارزش منابع و دارایی‌های خود را برای افزایش تقاضا و مصرف در آینده اتخاذ کنند.

 در آینده لازم است دولت حجم عمده‌ای از بودجه خود را برای تامین زندگی جمعیت سالمند و پیر مصرف کند. تغییر الگوی زندگی و کم شدن تعداد فرزندان خانواده‌ها که امکان نگهداری و سرپرستی افراد سالمند و نیازمند را در آینده در کانون خانواده‌ها فراهم نمی‌کند، ضرورت ایجاد مراکز و خانه‌های مورد نیاز برای این امر را بیشتر کرده و باید از هم‌اکنون برای نهادسازی، تدوین ضوابط و سرمایه‌گذاری برای تاسیس و اداره کانون‌های نگهداری سالمندان تدابیر لازم اندیشیده شود. بخش خصوصی صاحب صلاحیت می‌تواند از فرصت‌های سرمایه‌گذاری مناسب ناشی از این وضعیت استفاده کند.

 در حال حاضر به دلیل کاهش جمعیت متراکم متقاضی و شاغل به تحصیل در آموزش عالی، بسیاری از ظرفیت‌های ایجادشده در فضاهای آموزشی خالی مانده و مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. یکی از دلایل این امر بی‌توجهی‌ای است که در زمان توسعه دانشگاه‌ها به کمیت و کیفیت تقاضای تحصیلات عالی و تغییرات آتی آن که ناشی از تغییر خصوصیت‌های جمعیت بوده است، به عمل آمده است. برنامه‌ریزی برای این وضعیت و برای آینده در جهت ارتقای کیفیت واحدهای آموزشی و کسب استانداردهای لازم پذیرش متقاضیان خارجی تحصیل در دانشگاه‌ها از هم‌اکنون لازم است.

 در سال‌های اخیر علاوه بر اینکه حجم بیکاری متاثر از پایین بودن ظرفیت اشتغال است و برای کاهش این حجم باید سرمایه‌گذاری برای افزایش ظرفیت بخش تولید صورت گیرد تا اشتغال افزایش یابد، ولی تراکم بالای جمعیت جویا و آماده برای کار بر بحران بیکاری به نحو معناداری موثر است. نه‌تنها میزان جمعیت فعلی متقاضی شغل و جمعیتی که در آینده نزدیک شاغل خواهند شد به لحاظ کمیت بالا تقریباً بی‌سابقه است، بلکه به لحاظ فرهنگی و کیفی نیز این جمعیت کاملاً متفاوت از شاغلان نسل فعلی و خصوصاً نسل‌های قبل از خود هستند. نسل فعلی و آتی شاغلان در فضای متفاوت نسبت به گذشته تربیت شده‌اند و فرهنگ خانوادگی و تربیتی متفاوتی دارند. عوامل موثر بر شکل‌گیری فرهنگ این نسل به‌طور مشخص و انحصاری خانواده‌ها نبوده‌اند. این نسل به‌طور عمده تربیت‌شده فضاهای مجازی، اینترنت و وسایل ارتباط‌جمعی و رسانه‌های فرامرزی و بین‌المللی هستند، بنابراین نمی‌توان از آنها انتظار عملکردی همچون پیشینیان داشت یا در آینده رفتاری شبیه جمعیت شاغل فعلی که به مرور به دوران سالمندی و سالخوردگی نزدیک می‌شوند، داشت.

 به دلیل تحولات، تغییرات و توسعه دانش فنی تولید، نحوه تعاملات تجاری، مالی و اقتصادی، اشتغال در مراکز اداری و سازمان‌ها و حتی ساختارهای تشکیلاتی و سازمانی و همچنین ویژگی‌های روش زندگی نیز در آینده و زمانی که سهم عمده‌ای از جمعیت کشور را سالمندان و سالخوردگان تشکیل می‌دهند، کاملاً متفاوت نسبت به زمان حاضر خواهد بود. بنابراین نمی‌توان اثرات و پیامدهای سالخوردگی جمعیت 30 سال آینده جامعه را با الگوها و پیش‌فرض‌های شناخته‌شده و قابل باور در زمان حاضر پیش‌بینی و تحلیل کرد. در واقع نمی‌توان صرفاً با توجه به سهم بالای جمعیت سالمند و سالخورده در آینده تنها با پیش‌فرض‌های معتبر فعلی به اثرات افزایش هزینه‌های سالمندی، کاهش نیروی کار مولد و لزوم واردکردن نیروی کار از خارج کشور، حضور بیشتر زنان در محیط‌های کاری (بر اساس الگوهای فعلی)، کاهش جمعیت جوان و نخبه، تضعیف نیروی دفاعی کشور و کاهش روند توسعه کشور نگران آینده بود. نه‌تنها خصوصیات کمی جمعیت کشور در سال‌های آتی قابل دقت نظر و اهمیت است، بلکه از نظر کیفی و فرهنگی هم جمعیت آینده متفاوت است. بدون تردید بازنشستگان و سالمندان سال‌های آینده بسیار مولد و کارا هستند و از طریق ایجاد تقاضا برای خدمات مورد نیاز خود که به روش‌های نوین آینده عرضه می‌شود یا عرضه محصولاتی که می‌توانند با دانش فنی آن دوره تولید کنند می‌توانند موجب رشد اقتصاد کشور شوند.

 بدین ترتیب به منظور آماده شدن برای مواجهه با وضعیت آینده جمعیت، بسیار ضروری است اتاق فکری باصلاحیت و متشکل از متخصصان مختلف در حوزه‌های ذی‌ربط خصوصیات جمعیت آتی کشور را از ابعاد مختلف فرهنگی، فکری، ارزشی، علمی، قابلیت‌های شخصیتی و... به‌طور دقیق پیش‌بینی کنند. در فرآیندهای برنامه‌ریزی، متغیر جمعیت از مجموعه عوامل مستقل است که در مدل‌های مورد نظر، سایر عوامل وابسته به آن هستند و در توابع تولید محصول، نیروی انسانی یکی از عوامل تولید است و نقش‌آفرینی این عامل با توجه به دانش فنی در الگوی تولید و بازار نیروی انسانی مشخص می‌شود. لذا شناخت جمعیت آینده که ویژگی‌های نیروی انسانی و جمعیت سالمند را مشخص می‌کند یک موضوع راهبردی است. لازم است در اتاق تشکیل‌شده برای این موضوع و نحوه مواجهه و مدیریت آن، برنامه‌ای راهبردی تدوین شود و این برنامه به عنوان سند بالادست در تدوین دیگر برنامه‌های توسعه و تحول اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه مورد توجه قرار گیرد.