چند می‌گیری پایان‌نامه بنویسی؟

سرش را به عقب برمی‌گرداند و بی‌مقدمه می‌پرسد: «به من می‌خوره 44 سالم باشه؟» اما بدون آنکه منتظر شنیدن جوابی باشد، راهش را ادامه می‌دهد و من هم به دنبالش. وارد ساختمانی قدیمی و تا اندازه‌ای مخوف در یکی از خیابان‌های فرعی می‌شود و زیر لب می‌گوید: «دیروز دو خانم جوان را هم به اینجا آوردم؛ اما گفتند اینجا ترسناک است و برگشتند.» می‌رسیم به طبقه روی همکف. به مغازه‌ای که ظاهراً برای انجام خدماتی مثل «تایپ»، «طراحی» و «چاپ» ایجاد شده. در را باز می‌کند و من را به صاحب مغازه این‌گونه معرفی می‌کند: «این خانم، پایان‌نامه می‌خواهد.» و خود بازمی‌گردد تا بار دیگر سر گذر بایستد و مشتریان دیگری را هم به اینجا بیاورد. مرد، رشته‌ام را می‌پرسد، می‌گویم: «اقتصاد» و البته می‌پرسد، پایان‌نامه را برای چه مقطعی می‌خواهم، بدون تامل می‌گویم: «دکترا». می‌خواهد بداند که چه بخش‌هایی از پایان‌نامه‌ام را قرار است به او و همکارانش واگذار کنم. من هم می‌گویم: «صفر تا صدش را» این اصطلاح «صفر تا صد» را «پایان‌نامه‌نویسان» خیابان انقلاب باب کرده‌اند. صفر تا صد به این معناست که از تمام مرارت‌های نگارش پایان‌نامه، تنها زحمت «دفاع» در مقابل استادان راهنما می‌ماند برای دانشجو. درخواست مرا که می‌شنود، ابروی تردید بالا می‌اندازد و می‌گوید: «بعید می‌دانم، کارشناسان ما بپذیرند که صفر تا صد را انجام دهند.» دلیل‌اش را می‌پرسم و او می‌گوید: «می‌گویند اخلاقی نیست... ما بیشتر در زمینه مشاوره با دانشجویان همکاری می‌کنیم.» سنگ «اخلاق» را به سینه می‌زند، اما انگار پای پول که به میان بیاید، پیشنهاد مشتری‌ها را از صفر تا صد پایان‌نامه هم که باشد، رد نمی‌کند. مظنه را نمی‌گوید، راست یا دروغ، ابراز بی‌اطلاعی می‌کند. اما کارتی به دستم می‌دهد تا چند ساعت بعد، تماس بگیرم و بر سر قیمت به توافق برسیم.



کرکره‌های خیابان انقلاب، حتی اگر پایین کشیده شده باشند هم برای عده‌ای پول‌سازند. پول‌سازی با خدماتی عجیب و متنوع که انبوه آگهی‌های رنگارنگ روی کرکره مغازه‌های متروکه تبلیغ می‌کنند؛ «چاپ» و «ترجمه»، «مقاله آماده» و «پایان‌نامه ارشد و دکترا» حتی در این آشفته بازار، گروهی انسان خیر نیز پیدا می‌شوند که به نام شما مقاله می‌نگارند تا در نشریات معتبر علمی نظیر ISI به چاپ برسانید و نامدار شوید. البته شاید روایت نخست این گزارش از پرس و جو درباره جزییات کسب و کار فروش پایان‌نامه، این ذهنیت را به وجود‌ آورد که صاحبان این حرفه به صورت پنهانی و زیرزمینی به این کسب پرسود، اشتغال دارند. اما این موسسات، نه در زیر‌زمین که گویی زیر نورافکن فعالیت می‌کنند. البته کتابفروشی‌های اصیل خیابان انقلاب، حساب خود را از صاحبان این کسب و کار جدا کرده‌اند. آنها به فروش کتاب مشغولند و اینان به فروش رساله و پایان‌نامه. اگرچه، این تنها، خیابان انقلاب نیست که در آن پایان‌نامه یا مقاله داد و ستد می‌شود. رد پای پایان‌نامه‌نویسان در شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک نیز دیده می‌شود. حتی کافی است عبارت «فروش پایان‌نامه» را در فضای مجازی جست‌و‌جو کنید تا اندازه بازار پر‌رونق خرید و فروش پایان‌نامه در صفحات وب را از نزدیک مشاهده کنید. اما به نظر می‌رسد، عمر این بازار نه در فضای مجازی که در خیابان انقلاب که مرکز فروش آثار علمی است چندان طولانی نباشد. از طرفی، ظاهراً آثار این نوع فعالیت بر تولید علم، نگران‌کننده نیست که تاکنون با این موسسات برخوردی صورت نگرفته است و آنان بدون واهمه به کسب پرسود خود ادامه می‌دهند؛ البته این به معنای بی‌اعتنایی مسوولان به گسترش این پدیده نیست؛ چه، گاه از میان کارشناسان یا نمایندگان مجلس و گاه از جانب برخی مسوولان وزارت علوم، فریاد «وانفسا» شنیده می‌شود و این فریاد به سرعت، فرو می‌کاهد. حتی در سال‌های گذشته، خرید و فروش پایان‌نامه، صدای فراکسیون دانشگاهیان مجلس را نیز درآورد؛ آنان خواستار بازرسی سرزده از این موسسات شده بودند و البته در آن مقطع، نایب رئیس فراکسیون نیز در نشست مشترکی با مصطفی پورمحمدی که در آن زمان ریاست سازمان بازرسی کل کشور را بر عهده داشت، خواهان پیگیری مدارک تحصیلی جعلی و خرید و فروش پایان‌نامه توسط این سازمان شد. اما کسی را یارای مقابله با این پدیده نیست. نهادهای قضایی توپ برخورد با این معضل را به وزارت علوم پاس می‌دهند و وزارت علوم نیز به نهادهای دیگر. اما همان گونه که «رضا صابری» عضو هیات‌رئیسه کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس توضیح می‌دهد، هیچ راهکار قانونی برای مقابله با آن اندیشیده نشده است. او می‌گوید: «این مساله می‌تواند حیثیت نظام آموزشی کشور را تحت تاثیر قرار دهد و در آینده رتبه علمی کشور را نیز دچار سیر نزولی کند.» اما راهکاری که او برای پایان دادن به این معضل پیشنهاد می‌کند نخست «شناسنامه‌دار کردن» پایان‌نامه‌ها و البته ایجاد «سایتی مرجع» برای درج مشخصات پایان‌نامه‌ها در آن است.

پایان‌نامه‌ها چه مشخصاتی دارند؟
تعریفی که از پایان‌نامه وجود دارد این است که «پایان‌نامه، حاصل نوشتاری دستاوردهای پژوهشی دوران تحصیلی و گنجینه ماندگار اندوخته‌های علمی هر دانشجو است که باید با دقت بسیار زیاد و در قالب مشخصی نوشته شود.» در واقع، پایان‌نامه، مشق دانشجویان برای آشنایی با نگارش و ارائه مبحثی علمی تلقی می‌شود. افزون بر این، ضرورت دارد سوالی که در پایان‌نامه مطرح می‌شود، سوال مناسبی بوده و ارزش بررسی کردن را داشته باشد. نکته حائز اهمیت دیگر این است که «آیا برای سوال مطرح‌شده در پایان‌نامه، از قبل پاسخی وجود نداشته است؟» و البته اینکه «آیا پاسخ به سوال مطرح‌شده، متقاعد‌کننده است؟» اما پرسشی که دانشجو در جریان نگارش پایان‌نامه باید به آن توجه کند، این است که آیا «یافته‌های پایان‌نامه در افزایش علم موجود نقش بسزایی داشته است؟» حال پرسش مهم و اساسی این است پایان‌نامه‌هایی که در موسسات خیابان انقلاب و موسساتی که در سایر نقاط کشور ایجاد شده‌اند، این ملاحظات را در تدوین پایان‌نامه‌ها رعایت می‌کنند؟ بی‌تردید موسسات پایان‌نامه‌نویسی از چنین دغدغه‌هایی غافل هستند؛ پایان‌نامه‌های از تولید به مصرف آنان نه برای تولید علم که برای کسب سود است. اگر یکی از اصول نگارش پایان‌نامه این است که محقق بداند، برای پرسش مطرح‌شده در پایان‌نامه، از پیش پاسخی وجود نداشته است، در پایان‌نامه‌های این موسسات، پاسخ پرسش‌ها از قبل مشخص است. اگر در لباس دانشجویی به این موسسات مراجعه کنید و برای پایان‌نامه خود موضوعی نداشته باشید، موضوعی به شما پیشنهاد می‌شود که پیش از این در مورد آن تحقیق شده است و پاسخ از قبل آماده است... دیوارهای خیابان انقلاب، مملو از آگهی‌هایی است که دانشجویان را ترغیب می‌کند، کار نگارش پایان‌نامه خود را واگذار کنند. نگاهم که روی این تبلیغات می‌لغزد، این پرسش هم به ذهنم خطور می‌کند که آیا فروش پایان‌نامه جرم نیست؟ و اگر جرم است، چرا اراده‌ای برای برخورد با آن نیست؟
مقابل یکی از پاساژهای تازه‌تاسیس خیابان انقلاب، بنری نهاده شده که روی آن با فونت درشت نوشته است: «پایان‌نامه» و فلشی که متقاضیان را به داخل پاساژ هدایت می‌کند. اغلب موسساتی که چنین خدماتی را به مشتریان خود ارائه می‌کنند، به ظاهر مغازه‌هایی است که خدماتی نظیر تایپ و چاپ ارائه می‌دهند. بخش تراژیک ماجرا همین جاست. تراژیک از آن جهت که گویی قرار است، پایان‌نامه‌ها، گنجینه فکری دانشگاه‌های ایران را تغذیه ‌کنند، اما این موسسات کلیشه‌هایی را به دانشگاه‌ها عرضه می‌کنند که کارایی دیگری جز پر کردن ستون نمرات دانشجویان ندارد. صاحب نخستین مغازه‌ای که واردش می‌شوم، ابتدا رشته‌ام را می‌پرسد و سپس مقطع تحصیلی‌ام را. تا می‌شنود: «اقتصاد» می‌گوید: «نمی‌توانیم انجام دهیم. کارشناسان اقتصاد ما دست‌شان بند پایان‌نامه‌های دیگر است.» اما قیمت پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد را 5/1 تا دو میلیون تومان عنوان می‌کند. اما در مغازه‌ای دیگر در همان راسته پاساژ، قیمت‌ها اندکی متفاوت است. از متصدی مغازه‌ای دیگر همان پرسش‌ها را می‌پرسم. اما این بار، مقطعم را دکترا اعلام می‌کنم. او تلفنی، خواسته من را با شخصی که آن سوی خط است در میان می‌گذارد. می‌پرسد: «موضوع داری؟» پاسخ منفی می‌دهم. می‌گوید: «برای مقطع دکترا، اگر بخواهیم از صفر تا صد پایان‌نامه با شما باشیم، سه تا 5/3 میلیون هزینه د‌ربر دارد. قیمت پروپوزال به تنهایی نیز حدود 700 تا 800 هزار تومان است. اما اگر پروپوزال داشته باشید، قیمت پایین می‌آید.» از آنجا که پاساژهای خیابان اصلی در قرق کتابفروشی‌هاست این موسسات، اغلب در خیابان‌های فرعی مستقر شده‌اند. ضمن آنکه این پاساژها، دنج و محیطی امن را برای این موسسات فراهم کرده‌اند. آنان خود واحد‌های صنفی خود را «موسسه» می‌نامند. موسسه‌ای در ظاهر یک دفتر معمولی خدمات. اما یکی از موسسات به نسبت سایرین، پر‌رفت و آمدتر است؛ تعدادی دانشجو و مردی که دانشجو به نظر نمی‌رسد. از سخنانش این گونه استنباط می‌شود که یکی از پژوهشگرانی است که با این موسسه در حوزه نگارش پایان‌نامه‌های رشته‌های مرتبط با حوزه کشاورزی و منابع طبیعی همکاری می‌کند و در حال خط و نشان کشیدن با مدیر موسسه. او می‌گوید: «گرفتن دیتا با دانشجو است من حوصله دوندگی ندارم.» وقتی مراحل و چگونگی انجام کار را از مدیر موسسه می‌پرسم، از مراحل نخست تا مراحل پایانی را این گونه شرح می‌دهد: «دانشجویان اگر موضوع مشخصی برای پایان‌نامه‌شان انتخاب کرده باشند، چه در مقطع کارشناسی ارشد و چه در مقطع دکترا قیمت بالاتر می‌رود.» سپس رو به من می‌گوید: «اگر موضوع دقیق پایان‌نامه‌ات را بگویی من هم می‌توانم قیمت را دقیق بگویم.» او می‌گوید: «بهتر است موضوع را هم ما پیشنهاد دهیم؛ و اگر موضوع پایان‌نامه به پیشنهاد ما باشد، قیمت کمی پایین می‌آید و نرخ پایان‌نامه با این شرایط، به حدود یک میلیون و 600 هزار تومان می‌رسد. اما اگر استاد راهنما در دانشگاه موضوع را تعیین کرده باشد، قیمت به بیش از دو میلیون تومان می‌رسد. البته پایان‌نامه‌های رشته اقتصاد گران‌تر است به این دلیل که نیاز به جمع‌آوری آمار و تحلیل دارد.» او اضافه می‌کند: «چند روز پیش، هنگامی ‌که دو فصل یکی از پایان‌نامه‌های اقتصاد به پایان رسید یک میلیون و 700 هزار تومان از دانشجو دریافت کردیم. این مبلغ تنها مربوط به نوشتن مقدمه و مرور مطالعات و تحقیقات گذشته می‌شد.» در ادامه با همان لهجه جنوبی‌اش می‌پرسد: «می‌خواهی موضوع آسانی انتخاب کنی؟» می‌گویم می‌خواهم کار وزینی به استادم ارائه کنم، می‌گوید: «کارت برای دفاع سخت می‌شود.»
در همین حال پژوهشگری که در این موسسه حضور داشت و گفت‌وگوی ما را دنبال می‌کرد، وارد بحث شد: «اگر موضوع‌تان خاص باشد، هر کسی نمی‌تواند انجام دهد. برای مثال از این موسسه، موضوعی برای نوشتن پایان‌نامه به من پیشنهاد می‌شود و من می‌گویم نمی‌توانم آن را انجام دهم. اما من به عنوان یک پژوهشگر، موضوعی را پیشنهاد می‌دهم که این آقا به شما پیشنهاد دهد. یعنی چیزی را انجام می‌دهم که بلدم. وقتی موضوعی از این کانال پیشنهاد می‌شود، پژوهشگر می‌داند، نتیجه نهایی چه می‌شود. موضوع را بررسی می‌کند و نتیجه را به مرور در اختیار دانشجو قرار می‌دهد.» اما صاحب در ادامه توضیح می‌دهد که: «دست کم 50 استاد در رشته‌های مختلف با ما همکاری می‌کنند. یعنی این موسسه در هر رشته سه یا چهار استاد همکار دارد.» او بی‌مقدمه برخاست، زونکنی را از کمد خارج کرد و محتویات آن را نشان داد. محتویات این زونکن، حدود 500 قرارداد بود که میان این موسسه و دانشجویان منعقد شده بود. ظاهراً در سایه امنیتی که خواسته یا ناخواسته برای فعالیت این موسسات فراهم شده است، آنان این مجال را یافته‌اند که استانداردهای کاری خود را ارتقا ببخشند. از او در مورد نرخ‌ها می‌پرسم، می‌گوید: «قیمت پایان‌نامه دکترا گاهی به پنج میلیون تومان هم می‌رسد. در مقطع دکترا، سعی کنید موضوع را خودتان تعیین کنید، اگر استاد به شما موضوع را بگوید، کارتان سخت می‌شود. اما این قراردادها را که دیدید، خودمان موضوعات‌شان را تعیین کرده‌ایم، برای این موضوعات پروپوزال نوشته‌ایم در دانشگاه هم به تصویب رسیده است. اما اگر در مقطع دکترا موضوع را دانشجو تعیین کند، ممکن است هزینه تهیه رساله به 10 میلیون تومان هم برسد.» از او می‌پرسم، پایان‌نامه را حداکثر ظرف چه مدتی تحویل می‌دهند، می‌گوید: «زود تحویل دهیم استاد شک می‌کند. پروپوزال شما که هنوز به تصویب نرسیده است. اگر تصویب شود، حداقل سه ماه باید روی آن وقت بگذارید.» از او می‌پرسم، چه تضمینی وجود دارد، پایان‌نامه‌هایی که موسسه متبوع او ارائه می‌کند، نمره قابل قبولی کسب کند که پاسخ می‌دهد: «پایان‌نامه شما، مرحله به مرحله در دانشگاه و توسط استاد راهنما تایید می‌شود. در این مراحل متوجه می‌شوید که کار ما خوب است یا بد. کار علمی است دیگر، موضوع را هم اگر ما پیشنهاد کنیم مطمئن باشید که به سرعت تایید می‌شود.» پرس و جوها هنوز پایان نیافته است. اما این بار تحقیقات را به موسساتی که تبلیغات خود را بر روی دیوارها الصاق کرده‌اند نیز تعمیم می‌دهیم. در تماسی که با یکی از این موسسات برقرار شد، از اعتبار موسسه و سطح علمی پایان‌نامه‌هایی که ارائه کرده است پرسیدم و مردی از آن سوی خط، اعتبار موسسه متبوع خود را با این جمله به رخ کشید: «بیشتر دانشجوهای ما از دانشگاه تربیت مدرس و تهران هستند. وقتی کاری را به دانشجو تحویل می‌دهیم، دیگران را هم معرفی می‌کند.» او ادامه داد: «ما دو تا سه مرتبه اصلاحاتی را روی پایان‌نامه انجام می‌دهیم. البته از روی رفتار استاد می‌توانید حدس بزنید کار چطور بوده است. ایراد علمی نمی‌توانید بگیرید. مگر آنکه، استاد بخواهد سلیقه‌ای ایراد بگیرد.» او در مورد یونیک بودن محتوای پایان‌نامه‌ها نیز توضیح داد: «در گذشته، از مطالب موجود در ویکی‌پدیا نیز استفاده می‌کردیم اما اکنون کپی پیست به هیچ وجه انجام نمی‌شود. تحلیل‌ها یونیک است و از روی سایت برداشته نشده است. منابع کتاب و مقالات است.» او همچنین می‌گوید: «قرا‌ردادی میان ما، شما و پژوهشگر مربوطه نوشته می‌شود و خیال‌تان از لحاظ سطح علمی پایان‌نامه آسوده باشد، چرا که ما مدت‌هاست که با این استادان کار می‌کنیم.» او نیز تاکید می‌کند: «در مقطع دکترا، بهتر است موضوع را موسسه به شما ارائه کند به این دلیل که کار در مقطع دکترا سنگین‌تر است.»
او در مورد قیمت تهیه پایان‌نامه در مقاطع مختلف نیز توضیح می‌دهد: «پایان‌نامه ارشد در رشته اقتصاد، حدود یک میلیون و 250 هزار تومان هزینه در بر دارد و رساله دکترا نیز به بیش از چهار میلیون تومان می‌رسد.»
موسسه‌ای دیگر، قیمت نگارش پایان‌نامه در مقطع دکترا را حدود دو میلیون و 300 تا 400 هزار تومان عنوان می‌کند. اما مدیر این موسسه می‌گوید: «داشتن یا نداشتن موضوع در هزینه تفاوتی ایجاد نمی‌کند اما اگر دانشجو موضوعی را ارائه کند، به دلیل دشواری دسترسی به آمار کار سخت‌تر می‌شود.»
موسسه دیگری، شماره یکی از پژوهشگران حوزه اقتصاد را در اختیارم قرار می‌دهد. آن سوی خط، بانویی است که ظاهراً خود به امر پایان‌نامه‌نویسی اشتغال دارد. او جزییات را این‌گونه بازگو می‌کند: «جای دیگر که بروید برای رساله دکترا هفت میلیون تومان از شما می‌گیرند. اما ما شش میلیون تومان می‌گیریم.» رشته‌ام را می‌پرسد، باز هم پاسخ می‌دهم: «اقتصاد» او نیز می‌گوید: «خیلی کار می‌برد. اگر کار خوب و تضمین‌شده می‌خواهید ما برایتان انجام می‌دهیم. کار خوب تحویل می‌دهیم. اما موسسات دیگر به دنبال پول هستند. اما ما اگر پول هم می‌گیریم در ازای آن کار خوب هم تحویل می‌دهیم.» این پژوهشگر، دو ساعت بعد تماس گرفت و گفت که سوءتفاهم شده و قیمت پایان‌نامه را از شش میلیون تومان به چهار میلیون تومان کاهش داد. او مکان ملاقات برای انعقاد قرارداد را در دانشگاه بوعلی تعیین کرد. او گفت پایان‌نامه را سه یا چهارماهه تحویل می‌دهد و پس از ارائه هر بخش از پایان‌نامه و ارائه ایرادات استاد راهنما، اصلاحات اعمال می‌شود. او گفت: «حتی پرسش‌هایی را که ممکن است استاد راهنما مطرح کند پیش‌بینی می‌کنیم. بعد از دفاع هم فایل مورد نظر به صورت پی‌دی‌اف در‌می‌آید و یک جلد از پایان‌نامه به صورت اشانتیون در اختیار دانشجو قرار می‌گیرد.»
یکی دیگر از پایان‌نامه‌نویسان که خود دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد است نیز اعلام کرد که برای مقطع کارشناسی ارشد، حدود 5/1 تا 2 میلیون تومان هزینه دریافت می‌کند و برای دکترا این هزینه به 5 تا 5/5 میلیون تومان افزایش می‌یابد. او می‌گوید: «نگارش پایان‌نامه دکترا بسیار دشوار است، به این دلیل که منابع فصل دو پایان‌نامه دست‌کم باید از سال 2010 به بعد باشد.» او اما توصیه می‌کند: «کسی را پیدا کن که کارش را دیده باشی. من با چند موسسه در تهران کار کرده‌ام، قیمت را در همین حدود می‌گیرند. چند پروپوزال نوشتند فرستادند و من رد کردم. اگر گفتند پول کمتر می‌گیرند، اطمینان نکنید. فردی را پیدا کنید که معتمد باشد. من دانشجوی کارشناسی ارشد بودم که برای دکترا پذیرش گرفته‌ام.»