طلسم ترافیک

نیازی به خواندن اخبار و گزارش‌ها نیست. حتی اگر ندانید این روزها مسوولان سیاسی و شهری چگونه به کل‌کل با یکدیگر مشغولند و توپ را در زمین یکدیگر می‌اندازند همین که در یکی از عصرهای پاییزی قصد رفتن به جایی را کرده باشید کافی است تا دریابید، پایتخت گرفتار چه نفرینی شده است. شهری که تابستان از ریزگردها نفس نمی‌کشد و پاییز و زمستان از وارونگی به اغما می‌رود حالا در خودروها غرق شده است؛ آنقدر که نمی‌توان در آن جُم خورد!

فرقی نمی‌کند چه روز و چه ماهی است. تعطیلات آخر هفته است یا یک روز عادی. باران و برف باریده یا آسمان امن و امان است. می‌توانید انتظار داشته باشید که ساعت‌ها در میان گره کور ترافیک خیابان‌ها و بزرگراه‌ها گرفتار و مستاصل در خودرو بنشینید و ساعات هدررفته عمرتان را شماره کنید. اینجا شهر گره‌های کور است که از بخت بد، مسوولانش به جای دست، به دندان روی آورده‌اند تا گره‌گشای شهر باشند. در این میانه، چنگ و دندانی هم به یکدیگر نشان می‌دهند.

سرخط‌های خبری اما، از این آب گل‌آلود ماهی می‌گیرند و می‌خواهند نشان دهند بازار گروکشی و جدل داغ است. غافل از اینکه مال و جان و روان مردم هر لحظه در معرض تهدید است. برخی منابع از ساختگی بودن ترافیک خبر می‌دهند و می‌گویند ترافیک تهران پشت پرده‌ای دارد. توئیت یکی از اعضای شورای شهر که ادعا می‌کند ارغوانی شدن معابر در گوگل‌مپ، به خاطر برکناری رئیس پلیس راهور است، آتش به هیزم شایعه‌سازان می‌ریزد. برخی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هم با استناد به همین توئیت تلاش می‌کنند تا قالیباف را مقصر اصلی ترافیک عجیب و کم‌سابقه شهر معرفی کنند.

برخی ترجیح می‌دهند به صحرا بزنند و از سیاسی کردن ماجرا بپرهیزند. جانشین رئیس پلیس راهور تهران قفل شدن خیابان‌های پایتخت را ناشی از فرارسیدن ماه ربیع و سرمای هوا و کاهش طول روز در فصول سرد سال می‌داند. گویی تهران تا‌کنون هیچ ماه ربیع و هیچ برودتی را تجربه نکرده است! سکاندار جدید راهور تهران هم ترجیح می‌دهد انگشت اتهام را به سوی مردم و خیابان‌ها بگیرد و بگوید: در حال حاضر ظرف و مظروف در تهران با یکدیگر تطابق ندارند. یا باید محدودیت‌های جدیدی اعمال کنیم که مثلاً برخی از مناطق را به محدوده زوج و فرد اضافه کنیم یا خود مردم مراعات کنند و کمتر از وسایل شخصی استفاده کنند.

حاشیه‌های ماجرا همچنان ادامه دارد. مسوولان شهرداری در دفاع از عملکرد سازمان متبوع خود ساکت نمی‌نشینند. معاون سابق حمل‌ونقل و ترافیک تهران سیاسی دانستن ترافیک را غیرکارشناسانه می‌داند و می‌گوید حتی اگر هدف این کار تخریب مدیریت شهری و پلیس خدمتگزار نباشد، خیرخواهانه هم نیست. تشکری‌هاشمی می‌گوید اینکه دست‌های پنهانی را به عنوان مقصر ترافیک تهران معرفی کنیم، به نوعی فرار رو به جلو برای عدم پاسخگویی به مردم است.

ترافیک تهران هر چه هست این روزها بازیچه تصفیه‌حساب‌های سیاسی شده است، بی‌آنکه مسوولان به خاطر داشته باشند هزینه‌هایی مانند اتلاف وقت مردم، آلودگی هوا، تصادف‌های احتمالی و هزینه‌های سنگین اقتصادی ناشی از تشدید ترافیک گاهی غیرقابل جبران است. تهران از خودرو اشباع شده است. گسترش خطوط مترو، توسعه BRT، تکمیل و گسترش شبکه بزرگراهی و همه اقدامات ارزنده‌ای که در سال‌های اخیر برای توسعه حمل‌ونقل عمومی این کلانشهر صورت گرفته به فریاد پایتخت نرسیده است، گرچه در نبود آنها شرایط می‌توانست بسیار بدخیم‌تر باشد. اما واقعیت آن است تا زمانی که ورای بازی‌های سیاسی به این معضل با دید تخصصی نگاه نشود و ریشه‌های آن پنهان بماند، راه‌حل‌ها هم تخصصی و کارآمد نخواهد بود. این همه در حالی است که دنیا هوشمندانه به مقابله با ازدحام شهرهای بزرگ رفته است.

آغاز رنسانس حمل‌ونقل شهری

اگر تصور می‌کنید تنها در تهران است که سفرهای درون شهری به یک کابوس تبدیل شده، بد نیست بدانید در یکی از شب‌های سال 2014 میلادی صف خودروهایی که در سائوپائولوی مکزیک در دام ترافیک گرفتار شده بودند به 344 کیلومتر رسید! در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان ترافیک بلای جان رانندگان است. با وجود این هنوز هم شهروندان استفاده از خودرو شخصی را به سایر روش‌های تردد در شهر ترجیح می‌دهند.

ترافیک، فقط کسالت‌بار و خسته‌کننده نیست. مسبب آلودگی هوا در بسیاری از کشورها ساعات طولانی تردد و وقفه خودروها در خیابان‌هاست و فقط محیط زیست نیست که از این پدیده آسیب می‌بیند؛ سلامت روحی و روانی شهروندان نیز به شدت در معرض خطر است. مطالعه‌ای که در مرکز تحلیل ریسک هاروارد انجام شده است نشان می‌دهد تنها در آمریکا ترافیک عامل 2200 مرگ ناگهانی در سال 2010 بوده و 18 میلیارد دلار برای سلامت عمومی این کشور هزینه برداشته است. به این همه، هزینه‌های اقتصادی زمان از دست‌رفته (چه در کار و چه در اوقات فراغت) و تاخیر در ارسال محموله‌ها را نیز باید افزود. رانندگان 10 شهر پرترافیک جهان سالانه حدود 42 ساعت در ترافیک گیر می‌کنند و بیش از 121 میلیارد دلار زمان و سوخت هدر می‌دهند. ترافیک بی‌تردید مشکل تازه جهان نیست. از اواسط دهه 1960 که تولید خودرو در دنیا سرعت گرفت برنامه‌ریزان شهری تنها یک راه‌حل صریح برای مقابله با ارتشی از ماشین‌ها که به خیابان‌ها هجوم می‌آوردند پیدا کردند: خیابان‌ها و بزرگراه‌های بیشتر و عریض‌تری بسازند. اما این راه‌حل جواب نداد. هرقدر خیابان‌ها عریض‌تر شد خودروهای بیشتری را هم به خود جذب کرد. مطالعه‌ای که در سال 1997 در کالیفرنیا انجام شد نشان داد در مدت پنج سال، 90 درصد خیابان‌های تازه احداث‌شده از ماشین اشباع شده است!

گرچه مشکلات هر کدام از شهرهای جهان؛ لندن، پکن، نیویورک یا سائوپائولو منحصر به فرد است اما همه آنها در چند معضل وجه اشتراک دارند: اغلب افراد استفاده از خودرو شخصی خود را به اشتراک خودرو با دیگران، استفاد از دوچرخه یا وسایل حمل‌ونقل عمومی ترجیح می‌دهند؛ نزدیک به یک‌سوم ماشین‌های سرگردان در خیابان‌ها به دنبال جای پارک هستند و یک عامل انسانی هم وجود دارد؛ اغلب رانندگان از مهارت‌های کافی و ضروری برای رانندگی بی‌بهره‌اند! با بهره‌گیری از همین سبب‌شناسی مختصر برنامه‌ریزان شهری جهان درصدد برآمده‌اند به مقابله با هیولای ترافیک بروند.

برخی از این طراحان بر ایجاد مسیرهای تردد برای خودروهای چندسرنشین (Carpooling lane)، ایجاد پارکینگ‏های بیشتر و بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی تاکید می‌کنند. برخی نیز به شیوه‌های کمتر موثری مانند ممنوعیت ورود خودروها به محدوده‌های خاص یا ممنوعیت تردد در روزهای خاص روی آورده‌اند.

یکی از موثرترین راه‌حل‌های جهان، سیستم پارکینگ هوشمند است. برنامه‌ریزان می‌گویند بخش عمده‌ای از ترافیک شهرهای بزرگ ناشی از سرگردانی رانندگانی است که در جست‌وجوی جای پارک هستند. در برخی از شهرهای جهان این معضل با به‌کارگیری سیستم‌های الکترونیک که به رانندگان اطلاع می‏دهد آیا در خیابان مورد نظرشان جای پارکی وجود دارد یا خیر، حل شده است. اتصال این سنسورهای هوشمند به سیستم‏هایی که رانندگان را در یافتن مسیرهای بهتر و خلوت‌تر یاری می‌دهد، می‌تواند نویدی برای کاهش بارترافیکی شهرها باشد. مسکو از سال 2012 استفاده از این سیستم را آغاز کرده و اکنون در حال گسترش آن است. گفته می‌شود این شهر با داشتن حدود 20 هزار محل پارک هوشمند یکی از بزرگ‌ترین دارندگان این سامانه در جهان است.

دنیا اما، روش‌های مبتکرانه دیگری هم برای مقابله با ترافیک پیدا کرده است. یک شرکت به نام Urban Engine به مدت سه سال مطالعات پایلوتی را روی وضعیت حمل‌ونقل و رانندگی شهرهایی مانند بنگلور و سنگاپور انجام داد و در نهایت برای افرادی که در مسیرهای طولانی (مانند کرج به تهران) رفت‌وآمد مکرر داشتند یک بازی آنلاین طراحی کرد. این بازی برای سفرهای درون‌شهری توصیه‌هایی به رانندگان ارائه می‌داد و با قرعه‌کشی و اعطای جایزه، آنها را به تغییر ساعات تردد از ساعات پرترافیک به ساعات خلوت تشویق می‌کرد. مطالعات این شرکت نشان می‌دهد در بنگلور از هر شش راننده یک نفر و در سنگاپور از هر هشت نفر، یکی، پس از مشارکت در برنامه ساعات تردد خود را تغییر داده است.

اما برخی معتقدند هیچ کدام از این روش‌ها حاصلی نخواهد داشت مگر آنکه ماشین‌های کمتری به خیابان‌ها سرازیر شود. آنها معتقدند تنها راه‌حل طولانی‌مدت برای رهایی از ترافیک، تشویق شهروندان به استفاده از روش‌های جایگزین تردد مثل پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و حمل‌ونقل عمومی باکیفیت است. دریافت عوارض از خودروهایی که در ساعات اوج ترافیک در معابر تردد می‌کنند نیز می‌تواند انتخاب دیگری باشد. این راه‌حلی است که مدیران شهری در سنگاپور، استکهلم و لندن به خوبی از آن استفاده کرده‌اند.

نجات‌یافتگان

همه شهرهای جهان که شاهد رشد سریع بوده‌اند همزمان با گسترش و پیچیده‌تر شدن ساختار شهری با چالش‏های متعددی رو‌به‌رو شده‌اند. ترافیک یکی از جدی‌ترین این چالش‏هاست: خیابان‌های مملو از خودرو جهان را به تنگ آورده‌اند و از همه بدتر فشار مضاعفی را بر اقتصاد، محیط زیست و کیفیت زندگی شهروندان وارد می‌کنند. یافتن راه‌هایی که ضمن حفظ و حمایت از توسعه شهرها بتواند از معضلات و پیامدهای آن بکاهد دغدغه بسیاری از کارشناسان به ویژه مدیران و برنامه‌ریزان شهری است. به همین دلیل است شهرهایی که در کنترل آلودگی هوا یا حل ترافیک موفق عمل کرده‌اند به عنوان الگویی برای دیگر نقاط جهان به کار می‌روند. گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال 2014 که با عنوان «آینده توسعه شهری» منتشر شد در واقع به گردآوری راه‌حل‌هایی می‌پرداخت که جهان در مقابله با مشکلات شهری در پیش گرفته است. در این گزارش هفت تجربه برتر در رهایی از بند ترافیک ذکر شده است.

استکهلم: عوارض الکترونیک

سیستم الکترونیک دریافت عوارض در استکهلم طراحی شده است تا از رانندگانی که در روزهای هفته، بین ساعات 6:30 تا 18:30 قصد ورود به مرکز شهر را دارند هزینه تردد دریافت کند. تنها وسایل حمل‌ونقل عمومی، تاکسی‌ها، خودروهای با سوخت اقتصادی(eco-fuel)، و خودروهای امدادی از پرداخت عوارض معاف‌اند. در سال نخست اجرای این طرح، حجم ترافیک در ساعات شلوغی شهر 25 درصد کاهش پیدا کرد و از تردد یک میلیون خودرو در روز در خیابان‌ها کاسته شد. درآمد حاصل از این طرح که بالغ بر 300 هزار دلار در روز است برای بهبود سایر خدمات حمل‌ونقل شهری به کار گرفته می‌شود.

بارسلونا: پیش‏بینی پویای ترافیک (Dynamic Traffic Forecasting)

مدیران شهری بارسلونا کوشیده‌اند با استفاده از تکنولوژی‌های هوشمند تردد در پایتخت پرازدحام اسپانیا را تسهیل و روان کنند. مدیریت پارکینگ‏ها و دوربین‌های کنترل ترافیک دو جنبه مهم از برنامه هوشمند این شهر هستند. سنسورهایی که در محل‌های پارک خودروها نصب می‌شوند و تصاویر ویدئویی اطلاعات مربوط به وجود یا نبود امکان پارک را گرد‌آوری می‌کنند.

این اطلاعات از طریق زیرساخت وای فای عمومی در سراسر شهر در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد و در واقع رابط رانندگان و مسوولان نظم و تردد شهری است. دوربین‌های کنترل ترافیک هم از طریق فیبر نوری با ادارات حمل‌ونقل شهر در ارتباطند تا امکان پایش لحظه‌ای ترافیک میسر شود و مراکز کنترل بتوانند با افزایش یا کاهش زمان چراغ سبز در تقاطع‌های مهم، تردد را در خیابان‌ها و بزرگراه‌ها روان کنند.

لندن: برنامه‌ریز الکترونیک سفر (Electronic Journey Planner)

برنامه‌ریز سفر در لندن این امکان را فراهم کرده است تا شهروندان بتوانند در پایتخت مشاوره در لحظه دریافت کنند. این سیستم اطلاعات جامعی در مورد انتخاب‌های مختلف برای تردد در شهر از مترو گرفته تا پیاده‌روی، اتوبوس، قطارهای زیرزمینی، دوچرخه‌سواری و حتی سفر با قایق را در اختیار مردم قرار می‌دهد. رمز موفقیت این طرح عزم برنامه‌ریزان برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات و ایجاد امکان دسترسی به آن برای همه مردم است. این اپلیکیشن از سوی طراحان بخش خصوصی پیوسته به‌روز می‌شود و در کنار سایر اپ‌ها مانند GPS، تاکسی تلفنی یا پایش در لحظه، ترافیک امکان انتخاب مسیرها و روش‌های بهتر را برای جابه‌جایی شهروندان فراهم می‌کند.

هنگ‌کنگ: اتوبوس‌های کوچک عمومی (Public Light Bus)

اتوبوس‌های کوچک یا همان مینی‏بوس‌ها خطوط اتوبوسرانی هنگ‌کنگ را تکمیل کرده‌اند و در مناطقی که دسترسی به آنها دشوار است خدمت‌رسانی می‌کنند. این مینی‌بوس‌ها با داشتن ظرفیت 16 سرنشین سریع و کارآمدتر از اتوبوس‌های قدیمی هستند و می‌توانند با تکرر بیشتر و بدون توقف مسافران را جابه‌جا کنند. این سیستم به عنوان راه‌حلی برای مشکل آخرین مایل (Last Mile Problem) یعنی مشکل دسترسی به مناطق تجاری و مرکزی شهر که به دلیل تجمع فروشگاه‌ها، رستوران‌ها یا سایر مشاغل شلوغ و پرتردد هستند طراحی شده و از ترددهای غیرمجاز در کلانشهر هنگ‌کنگ به طرز چشمگیری کاسته است.

کپنهاگ: الگوی یکپارچه حمل‌ونقل عمومی

هدف سیستم یکپارچه حمل‌ونقل در پایتخت دانمارک کاهش ازدحام خودروها و تخفیف ترافیک در این شهر است. این سیستم سه نهاد متولی حمل‌ونقل شهری و لینک‌های اطلاعات را به آژانس‌ها، شرکت‌ها و دولت مرتبط می‌کند. سیستم صدور یکپارچه بلیت از طریق اپلیکیشن‌ها یا پیامک گوشی‌های موبایل که اطلاعات مورد نیاز برای اماکن، مقصد سفر، بهترین وسیله تردد و صدور بلیت را فراهم می‌کند به یاری شهروندان آمده است. این سیستم سبب شده کاربران با انعطاف‌پذیری و کارایی بیشتری بتوانند از وسایل مختلف حمل‌ونقل استفاده کنند. هماهنگی تسهیلات مربوط به ایستگاه‌های اتوبوس و پارک دوچرخه با ایستگاه‌های مترو هم سبب انسجام و یکپارچگی تمام روش‌های حمل‌ونقل عمومی در کپنهاگ شده است. به علاوه سیستم ارسال پیام از طریق رادیو و تکنولوژی GPS برای تردد اتوبوس‌ها در خیابان‌های شلوغ ایجاد اولویت می‌کند و سبب کاهش زمان جابه‌جایی شهروندان می‌شود. رهاورد دیگر این سیستم کاهش 83‌درصدی انتشار دی اکسید کربن در پایتخت دانمارک است. سایر اقدامات اجتماعی مانند تشویق شهروندان به استفاده از دوچرخه هم سبب شده است 63درصد از رفت‌وآمدهای مردم به محل کار با دوچرخه انجام شود. این اقدامات «موج سبز» کپنهاگ را تقویت کرده و رکورد کاهش انتشار 90 هزار تن دی‌اکسید کربن در سال را به نام این شهر رقم زده است.

هانگژو: سیستم دوچرخه‌سواری عمومی

بزرگ‌ترین برنامه دوچرخه‌سواری جهان درشهر هانگژوی چین اجرا شده است. در این شهر 67 هزار دوچرخه عمومی در سه هزار ایستگاه در دسترس شهروندان است و روزانه بیش از 250 هزار مورد اجاره دوچرخه در این شهر به ثبت می‌رسد. یکی از دلایل فراگیر شدن این سیستم سهولت دسترسی به آن است؛ شهروندان می‌توانند با استفاده از کارت‌های هوشمند شهری هزینه اجاره را پرداخت کنند و افراد غیربومی هم با پرداخت وجه نقد می‌توانند از دوچرخه‌های عمومی استفاده کنند. این سیستم ارزان‌قیمت سبب شده مردم هم برای رسیدن به مقصد و هم رسیدن به ایستگاه‌های مترو و اتوبوس از دوچرخه استفاده کنند. توریست‌های هانگژو هم علاقه وافری به استفاده از دوچرخه نشان می‌دهند. اعطای حق تبلیغ نیز که به درآمدزایی بیشتر کمک کرده سبب گسترش و موفقیت این برنامه شده است.

انگلستان: رویکرد مدیریت فعال ترافیک

مدیران شهری در انگلستان به منظور حل معضل ترافیک سرسام‌آور در یکی از بزرگراه‌های این کشور که روزانه 120 هزار وسیله نقلیه در آن تردد می‌کنند در نوامبر 2005 سیستم مدیریت فعال ترافیک (Active Traffic Management System) را به اجرا درآوردند. برای مقابله با ازدحام و ترافیک سنگین در ساعات اوج شلوغی از علائم راهنمایی در هر لاین بزرگراه استفاده می‌شود. در ساعات پیک، محدودیت در سرعت که روی تابلوها نمایش داده می‌شود کاهش می‌یابد تا ظرفیت تردد در بزرگراه بیشتر شود. این تابلوها همچنین در مورد مسیرهای پرترافیک و راه‌های جایگزین به رانندگان اطلاع‌رسانی می‌کند. در برخی موارد نیز شانه‌های بزرگراه موقتاً به روی خودروها گشوده می‌شود تا ظرفیت آمد و شد افزایش یابد. مطالعات نشان داده است هزینه اجرای این سیستم پنج برابر کمتر از روش‌های مرسوم تعریض خیابان‌ها و بزرگراه‌هاست. به سبب سرعت گرفتن خودروها، آلایندگی آنها 10 درصد کاهش می‌یابد و مصرف سوخت نیز به‌طور قابل ملاحظه‌ای کم می‌شود. گرچه این سیستم برای تمام بزرگراه‌ها مناسب نیست اما طراحان آن می‌گویند می‌تواند برای بزرگراه‌های مدرن و توسعه‌یافته بسیار مفید و اثربخش باشد.

رهایی از طلسم ترافیک بی‌تردید فرآیندی است که یک‌شبه و با معجزه میسر نمی‌شود؛ مانند هر معضل شهری دیگر تا رسیدن به نتیجه باید حوصله کرد. اما اگر جهان توانسته است با استفاده از راه‌حل‌های هوشمندانه -‌با گرفتن عوارض از خودروها یا اجرای سیستم پارکینگ هوشمند- از این بلا رهایی یابد شاید بتوان با الگو گرفتن از آن، پایتخت رو به اغمای کشور را دوباره احیا کرد. ترافیک پاییزی تهران تنها زمانی به تاریخ می‌پیوندد که دغدغه رفع آن، جایگزین سیاسی‌کاری‌ها و تصفیه‌حساب‌های جناحی و سازمانی شود و تدابیر تخصصی و موثر جای راه‌حل‌های مقطعی و ناکارآمد را بگیرد.