رابطه با چشم‌های تنگ

«تاسیس کمیته مشترک توسعه تجارت تهران و توکیو را رد کردند و گفتند به دلیل ملاحظات آمریکا در حال حاضر متاسف هستند.» این پاسخ روشن وزیر خارجه ژاپن به ایران تنها چند ساعت پس از مشخص شدن وضعیت مذاکرات ایران و 1+5 در دستیابی به توافقنامه اولیه هسته‌ای موسوم به ژنو بود. پاسخی که نشان داد توکیو بیش از منافع اقتصادی با ایران به مصالح استراتژیک با متعهد سنتی خود یعنی واشنگتن می‌اندیشد و آنچنان که جن ساکی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا می‌گوید: اقدام ژاپن در پرداخت قسط اول و دوم نفت ایران هیچ ارتباطی به تقویت رابطه تجاری تهران-توکیو ندارد و تنها بخشی از اجرای توافقنامه برنامه اقدام مشترک ژنو است. هرچند ژاپن چند ماه بعد با افزایش 98‌درصدی میزان خرید نفت خود از ایران نشان داد که خواهان بازگشت به جایگاه گذشته خود است. از زمان اجرای تحریم‌های آمریکا و محدودیت‌های اقتصادی سازمان ملل، توکیو همچون دیگر هم‌پیمانان واشنگتن واردات نفت خود را از ایران به طرز محسوسی کاهش داد. اگرچه بر اساس آمار وزارت اقتصاد، تجارت و صنایع ژاپن، در ماه جاری میلادی توکیو واردات نفتش را از ایران روزانه بیش از 163 هزار بشکه افزایش داده است. روزنامه ماینیچی ژاپن نیز در گزارشی از افزایش سفر شرکت‌های بزرگ این کشور به ایران برای مطالعه روند سرمایه‌گذاری در کشورمان پس از توقف پروسه تحریم‌ها می‌نویسد و می‌آورد: دست‌اندرکاران شرکت‌های دولتی توکیو با نهایی شدن کاهش بخشی از تحریم‌ها در ازای محدود شدن برنامه‌های هسته‌ای، یکی پس از دیگری به ایران سفر می‌کنند و علاوه بر کسب تجارت در زمینه صادرات قطعات یدکی هواپیماها، که به عنوان بخشی از کاهش تحریم‌ها در نظر گرفته شده است، بازسازی روابط آینده را نیز مورد بررسی قرار می‌دهند.

ژاپن در گیر و دار یک تصمیم
آبان 92 و در کشاکش مذاکرات ایران و اعضای گروه 1+5 و پس از روی کار آمدن دولت اعتدالگرای تهران فومیئو کشیدا، وزیر امور خارجه ژاپن، راهی ایران شد. یک ماه بعد و پس از توافق اولیه تهران و قدرت‌های بزرگ جهانی ایشه گه هیرویوکی، مدیرکل سازمان توسعه بازرگانی ژاپن (جترو) به ایران آمد و با نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت کشورمان دیدار و گفت‌وگو کرد. ژاپنی‌ها که در سفر وزیر امور خارجه‌شان به ایران هرگونه ارتقای مناسبات با تهران را پیش از چراغ سبز طرف آمریکایی رد کرده بودند در سفر مقامات اقتصادی‌شان با اشاره به روابط دیرینه و دوستانه تهران و توکیو تاکید می‌کنند پس از لغو تحریم‌ها دیگر دلیلی وجود ندارد از کشورهای غربی تبعیت کنیم، و ما سیاست خودمان را ادامه خواهیم داد.
در همان ماه‌ها علی ماجدی، معاون وقت امور بین‌الملل وزارت نفت از توسعه روابط ایران و ژاپن در حوزه صنعت نفت و علاقه‌مندی شرکت‌های ژاپنی به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های عظیم حوزه بالادستی (Mega Projects) خبر داد. تا پیش از تشدید تحریم‌های یک‌جانبه و چندجانبه غرب علیه ایران که از آن به تحریم‌های ناگزیرسازی یاد می‌شود ژاپن نزدیک به 90 درصد نفت خام مورد نیاز خود را از منطقه خلیج فارس وارد می‌کرد که در این میان سهم کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، 75 درصد و سهم ایران 15 درصد بود. هرچند که با افزایش محدودیت‌های اقتصادی علیه تهران این سهم به صفر درصد نزول کرد. علاوه بر این ژاپنی‌ها 23 درصد گاز وارداتی خود را هم از این کشورها تامین می‌کنند. از منظر تجارت انرژی، هیچ کشوری به‌اندازه ژاپن به کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس وابسته نیست. عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر به ترتیب بیشترین میزان صادرات مواد سوختی به ژاپن را دارند. از سوی دیگر امارات متحده عربی، عربستان سعودی، عمان، قطر و کویت در میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بیشترین میزان واردات از ژاپن را هم از آن خود کرده‌اند؛ ژاپن تامین پیوسته این جریان انرژی را در صدر اولویت‌های خود قرار داده است و شاید همین وابستگی و البته هم‌پیمانی با ایالات متحده بود که توکیو را وادار ساخت تا جزو نخستین کشورهایی باشد که خود را ملزم به پیروی از سیاست‌های واشنگتن در قبال تهران بداند. سیاست‌هایی که مرتب از سوی کاخ سفید تکرار می‌شود. حتی زمانی که پای پرداخت اقساط دارایی‌های ایران به میان می‌آید و همکاری‌های تهران و توکیو تنها در قالب اجرای توافق ژنو تعبیر می‌شود.
در حال حاضر چین، هند، کره جنوبی و ژاپن خریداران اصلی نفت خام ایران هستند و آمارها حاکی از آن است که واردات نفتی خریداران آسیایی از ایران طی سال جاری با رشدی ۳۰‌درصدی نسبت به سال گذشته مواجه بوده است. با وجود آنکه در طول سال، نوسانات فصلی تغییراتی را در میزان خرید پدید آورد (از جمله آنچه در ماه نوامبر سال جاری، گزارش شد که فروش نفت ایران به کشورهای آسیایی نسبت به ماه اکتبر کاهش یافت) اما این کاهش موقتی بوده است. بر اساس آنچه مقامات ژاپنی می‌گویند، توکیو همچون دیگر کشورهای اروپایی و آمریکا تمایل فراوانی برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نفتی و گازی ایران دارد و آن‌طور که سونیوکی کاتو، معاون اجرایی سازمان جتروی ژاپن (سازمان تجارت خارجی ژاپن) بیان می‌دارد: ژاپنی‌ها تمایل بسیار زیادی برای سرمایه‌گذاری در تمامی صنایع و پروژه‌های اقتصادی ایران همچون صنایع الکترونیکی یا خودروسازی دارند و به همین جهت نیز به زودی بزرگ‌ترین هیات تجاری خود را راهی تهران می‌کنند؛ به نظر می‌رسد این سفر همزمان با قوت‌گیری احتمال توافق سیاسی ایران و 1+5 در اسفندماه 93 و دستیابی به توافق جامع هسته‌ای در تیرماه 94 در دستور کار مقامات ژاپنی قرار گرفته باشد.

انجماد در اقتصاد، اغما در سیاست
با وجود روابط کم‌فراز و فرود ایران و ژاپن طی دهه‌های گذشته، وضع تحریم‌های بین‌المللی رکودی سنگین را بر مناسبات دوجانبه حاکم ساخت. از این رو، به‌واسطه کاهش چشمگیر تبادلات اقتصادی، تعاملات سیاسی نیز تقریباً به سردی گرایید به طوری که در طول دوره فعالیت دولت‌ نهم و دهم وزرای ژاپنی دلیلی برای سفر به تهران نداشتند و در عمل، تماس دیپلماتیک مقام‌های ارشد تهران و توکیو به‌تدریج به وضعی نزدیک به اغما رفت. در عرصه روابط اقتصادی نیز آمار و ارقام روایتگر کاهش چشمگیر میزان همکاری‌ها، مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های مشترک بود. در حالی که ژاپن در سال 2007 میلادی (1386 ه.ش) دهمین شریک تجاری ایران به شمار می‌رفت، مبادلات گسترده با این شریک آسیایی در عرض چند سال به حداقل میزان ممکن رسید تا دیگر کشورهای آسیایی نظیر چین و هند سهم ژاپن را در تجارت خارجی ایران از آن خود سازند. در این ارتباط، ژاپنی‌ها با وجود سرمایه‌گذاری در عرصه انرژی و نیاز مبرم به نفت و گاز ایران، اقدام به توقف سرمایه‌گذاری و کاهش شدید واردات انرژی از ایران کرده و حتی تبادلات خود را با 100 شرکت و 20 بانک ایرانی به تبعیت تحریم‌های یک‌جانبه و چندجانبه غرب پایان دادند. اما روی کار آمدن دولت روحانی پایانی بر تمامی کابوس‌های مناسباتی تهران و توکیو بود که با سفر «ماساهیکو کومورا» فرستاده ویژه نخست‌وزیر ژاپن صورت گرفت. او که کمتر از یک ماه پس از استقرار روحانی در پاستور به تهران آمده بود در دیدار با رئیس‌جمهور ایران از تمایل ژاپن برای گشایش فصل جدیدی از تعاملات خبر داد. تمایلی که بعدها در دیدار «شینزو آبه» نخست‌وزیر ژاپن با روحانی در حاشیه شصت و هشتمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد مجدداً تکرار شد. اگر روزگاری ایرانی‌ها سومین تامین‌کننده نفت ژاپنی‌ها محسوب می‌شدند به واسطه تشدید تحریم‌ها و هم‌پیمانی با جامعه غربی ناچار به کاهش مناسبات خود با ایران شدند. دو کشور حتی در نظر داشتند با تدوین نقشه راه در مسیر توسعه و جهت‌دهی راهبردی به روابط سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک خود گام بردارند که متاسفانه این امر به واسطه نزدیکی به واشنگتن محقق نشد. حال باید دید آیا در دوره نوین روابط که رهبران توکیو آن را فصل جدیدی از مناسبات فی‌مابین تعبیر می‌کنند گشایشی در روابط حاصل می‌شود یا ژاپنی‌ها در پیروی از سیاست‌های آمریکا روابط‌شان را با ایران به صورت حداقلی حفظ می‌کنند.