هرکس به سوی خویش

معیارها و اتفاق‌هایی که اینجا در ایران رخ می‌دهد با هیچ‌ جای دیگری در دنیا همخوانی ندارد، اتفاق‌های عجیب و غریب تنها مختص حوزه سیاستگذاری نیست، بلکه بازار محصولات فرهنگی‌مان هم تفاوت‌های اساسی با سازوکار حاکم بر دیگر کشورهای جهان دارد.
کافی است سری به یکی از کتابفروشی‌های شهر بزنید تا خیلی ‌زود در ورطه سردرگمی بیفتید، سردرگمی که بیش از هر چیز ناشی از عدم وجود قوانین روشن در حوزه نشر است. نبود قانون هر روز ماجرایی جدید پدید می‌آورد، یک روز خبر از سرقت‌های ادبی یک ناشر از راه می‌رسد، روز دیگر انتشار یک کتاب از سوی دو ناشر و‌... ماجراهایی از این دست که به نظر پایانی برایشان نمی‌توان متصور شد. بسیاری از صاحب‌نظران آشفته‌بازاری را که در نشر ایران هر روز ماجرا می‌آفریند ناشی از تن ندادن ایران به قانون جهانی کپی‌رایت می‌دانند، قانونی که سبب شده است در بسیاری از کشورهای جهان انتشار کتاب از درجه مشخصی از استاندارد بهره‌مند شود. اما در ایران بیش از همه این سردرگمی در حوزه ترجمه دیده می‌شود، ترجمه‌های پی در پی از کتاب‌های جدید چنان بازار کتاب را آشفته می‌کنند که تمیز دادن ترجمه خوب از ترجمه ضعیف و غیرقابل فهم دشوار می‌شود. این اتفاق بیش از همه درباره کتاب‌های مطرح و آثار نویسندگان مشهور جهان رخ می‌دهد که در ایران خواننده دارند و شناخته‌شده هستند، برای مثال از آخرین رمان خالدحسینی نویسنده شاهکار بادبادک باز 17 ترجمه در کمتر از دو سال منتشر شد.

ایران تن به قانون نمی‌دهد
ایران جزو آن 108 کشوری است که معاهده برن یا همان قانون کپی‌رایت را رعایت نمی‌کند. در واقع سازمان مالکیت معنوی جهانی در پروتکل و پیمان‌نامه‌اش بیش از 27 معاهده دارد که اصلی‌ترین مرجع دفاع از ارزش‌های معنوی و تولید فکر در جهان محسوب می‌شود. اما ایران تنها 10 معاهده از این سازمان را پذیرفته و اصلی‌ترینش را که معاهده برن یا همان حفظ مالکیت معنوی آثار و کتب و فیلم است‌، امضا نکرده است و همین شده که هیچ قانونی در زمینه تکثیر و انتشار آثار به ویژه در حوزه ترجمه کتب خارجی در ایران حکمفرما نیست. در واقع وزارت ارشاد به جز بررسی و ممیزی کتاب‌ها با باقی اتفاق‌هایی که در بازار کتاب ایران رخ می‌دهد، کاری ندارد.
جدای از ماجراهایی که در بازار کتاب ایران رخ می‌دهد نپیوستن به معاهده برن در بعد بین‌المللی هم آسیب‌هایی را به همراه آورده است از جمله اینکه چهره فرهنگی ایران در منظر بین‌المللی از این نظر خدشه‌دار می‌شود و هر از چند گاه شاهد اعتراض نویسندگان و ناشران خارجی نسبت به ترجمه و انتشار بدون اجازه آثارشان در ایران هستیم. با این حال نویسندگان زیادی هم هستند که پذیرفته‌اند ایران به دلیل عدم عضویت در معاهده برن شرایط ویژه‌ای دارد و تنها به این خاطر که کتاب‌هایشان به زبان فارسی ترجمه می‌شود و مخاطبان تازه‌ا‌ی می‌یابد خوشحال هستند. طی سال‌های اخیر بحث‌های فراوانی بر سر پیوستن و نپیوستن ایران به قانون کپی‌رایت مطرح شده است، کمیسیون فرهنگی مجلس در دوره‌های مختلف با این مساله موافق و مخالف بوده اما همچنان اقدام روشنی در این جهت نشده است. در ایران مجموعه‌ای از قوانین، قانون حق تکثیر را تشکیل می‌دهند، از جمله قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲‌، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب ۱۳۸۳، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری و مواد ۶۲، ۶۳ و ۷۴ قانون تجارت الکترونیکی.
در سال ۱۳۹۰ پیش‌نویس لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دولت ایران تقدیم شد که در صورت تصویب جایگزین قوانین فعلی حق تکثیر ایران خواهد شد، در این پیش‌نویس، مدت حمایت حقوق پدیدآورندگان از ۳۰ سال به ۵۰ سال افزایش یافته است.
طی سال‌های اخیر برخی از ناشران ایرانی برای انتشار کتاب‌هایی در حوزه ترجمه اقدام به خرید حق کپی‌رایت کرده‌اند، اما هیچ نهادی به حمایت از این اقدام انفرادی دست نزده و با وجود اینکه یک ناشر امتیاز انتشار آثار یک نویسنده در ایران را خریداری کرده است ناشران دیگر باز هم اقدام به ترجمه و انتشار همان آثار می‌کنند و با استفاده از این خلاء قانونی به رقابت با ترجمه‌ا‌ی که با اجازه نویسنده در ایران منتشر شده، می‌پردازند.

احمد پوری: تبعات کپی‌رایت کم نیست
یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌ها از پیوستن به قانون کپی‌رایت تبعاتی است که بعد از رعایت این قانون ممکن است در عرصه نشر گریبان‌مان را بگیرد. «احمد پوری» مترجم معتقد است نباید با اطمینان کامل گفت پیوستن به معاهده برن مسائل و مشکلات را از سر راه بازار کتاب ایران برمی‌دارد، او می‌گوید: «مساله کپی‌رایت پیچیده است و باید خیلی مسائل را در نظر گرفت. در واقع این دولت است که باید مسیر را برای این مساله هموار کند. اگر دولت در این زمینه پیش‌قدم نشود، همه بار ماجرا به دوش ناشر می‌افتد و اگر ناشر بخواهد حق و حقوق کپی‌رایت را هم بپردازد در نهایت روی قیمت کتاب تاثیر می‌گذارد و با بالا رفتن قیمت کتاب قدرت خرید مردم کاهش پیدا می‌کند.»
پوری معتقد است پذیرفتن کپی‌رایت اگر همراه با ارائه سوبسید به ناشران باشد گامی به جلو خواهد بود: «اگر قوانینی وضع شود و بر اساس آن دولت سوبسیدهایی را در این زمینه به ناشران بپردازد باز کمی شرایط متعادل‌تر خواهد شد، اما خود این مساله هم تبعاتی دارد و ممکن است نظارت‌ها و اعمال سلیقه‌های بخش دولتی بر کار ناشران و مترجمان را بیشتر از اینکه هست، کند. پیوستن به این قانون و رعایت کپی‌رایت می‌تواند ما را به استانداردهای نشر کتاب نزدیک کند، اما در عین حال تبعاتی هم دارد که نباید از آن غافل شد.»
او درباره تاثیر مبادلات فرهنگی نیز می‌گوید: «اگر قانون کپی‌رایت را بپذیریم به دلیل ارتباطی که با ناشران خارجی برقرار می‌شود حجم مبادلات فرهنگی‌مان هم افزایش پیدا می‌کند و مسیر برای معرفی آثار ایرانی هموارتر می‌شود. اما باید بپذیریم که دلیل معرفی نشدن آثار ایرانی از جمله شعر فارسی کلاسیک تنها به دلیل عضو نبودن در کپی‌رایت نیست. دور افتادن زبان ما از زبان‌های جهانی به ویژه زبان‌های اروپایی، ابتدا به خاطر شکل نوشتاری از راست به چپ آن و بعد فقدان حروف مشخص برای اعراب، کار آموزش زبان ما را برای اروپایی‌ها دشوار می‌کند.»

هاشمی‌نژاد: خرید کپی‌رایت فعلاً پرستیژ است
انتشارات افق یکی از معدود ناشرانی است که طی چند سال اخیر به شکل جدی اقدام به خرید حق کپی‌رایت می‌کند. برای نمونه خرید کپی‌رایت همه آثار پل استر نویسنده آمریکایی از این جمله است، نشر افق در چند مورد موفق شد همزمان با انتشار نسخه انگلیسی رمان‌های این نویسنده آمریکایی ترجمه فارسی این رمان‌ها را هم منتشر کند. رضا هاشمی‌نژاد مدیر انتشارات افق یکی از ناشران فعال ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی خارج از ایران همچون نمایشگاه کتاب فرانکفورت است، او معتقد است حضور در چنین مجامعی می‌تواند در بلندمدت برای ناشران ایرانی راهگشا باشد و آنها را به بازارهای جهانی کتاب نزدیک کند. او می‌گوید: «در حال حاضر خرید کپی‌رایت در ایران هیچ منفعت مالی برای ناشر به همراه ندارد تنها می‌تواند تمرینی برای رعایت اخلاقی حق و حقوق مولفان خارجی باشد و البته برای ناشر در بعد بین‌المللی پرستیژ بیاورد. اما به هر حال دیر یا زود باید به این معاهده بپیوندیم. کپی‌رایت باعث می‌شود ناشر ایرانی در سطح بین‌المللی از وجهه مطلوبی برخوردار شود و اگر روزگاری ایران به عضویت معاهده برن دربیاید، شاید توجه و احترام به حقوق مولف بتواند در کارنامه کاری ناشر ایرانی تاثیری داشته باشد. وقتی شما پا را از مرزهای ایران فراتر می‌گذارید این نپیوستن به قانون کپی‌رایت و عدم رعایت آن برای ناشر ایرانی تبدیل به یک بحران ذهنی غیرقابل تحمل می‌شود.»
مدیر نشر افق عمل کردن به این قانون و رعایت این معاهده را در وهله اول بر عهده دولت می‌داند: «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حتی در این حد هم برای این طرح گامی برنمی‌دارد که اگر ناشری اقدام به خرید کپی‌رایت اثری کرد جلوی انتشار آن کتاب را از سوی ناشران دیگر بگیرد و به این ترتیب ناشران را حمایت کند تا خود را کم‌کم برای پذیرفتن این طرح آماده کنند.»

راهکارهایی عملی برای پیوستن به قانون کپی‌رایت
در حالی که دست‌اندرکاران دولتی خبر از عدم آمادگی برای پیوستن به این کنوانسیون جهانی می‌دهند، بسیاری از ناشران ایرانی معتقدند می‌توان شرایطی را فراهم آورد تا پیوستن به این قانون برای ناشران ایران سهل باشد.
علیرضا رمضانی، مدیر نشر مرکز و عضو اتحادیه ناشران تهران در همین ارتباط روشی را برای پیوستن ایران به معاهده بین‌المللی کپی‌رایت که بحث الحاق به آن در مجلس شورای اسلامی نیز مطرح شده، پیشنهاد کرده است.
در بخشی از این طرح که در خبرنامه صنعت نشر به چاپ رسیده، می‌خوانیم: «بحث پیوستن ایران به معاهدات جهانی کپی‌رایت، از پیش از انقلاب در میان حقوقدانان، ناشران، اهل قلم، نهادها و مسوولان ذی‌ربط (در حوزه فرهنگ و قانون) مطرح بوده است. در این زمینه نظرهای کارشناسانه و غیرکارشناسانه‌ای از طرف موافقان و مخالفان عضویت ایران ارائه شده است. اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران که موافق عضویت کشورمان در این معاهدات بین‌المللی است، تلاش می‌کند با جمع‌آوری و ارائه اطلاعات و تحلیل این مقوله، بستر لازم را برای پیشبرد این مبحث در مسیری کارشناسانه فراهم کند.»
او در بخش دیگری فرآیند پیوستن دولت ایران به معاهدات جهانی کپی‌رایت را شامل دو مرحله می‌داند: «در مرحله اول ضروری است ابتدا کارگروه‌هایی تخصصی برای بازبینی قانون حمایت از مولفان و مصنفان ایران (مصوب 1348 و متمم آن در سال 1352) تشکیل شود تا پس از گردآوری، تنظیم و تدوین نظرهای کارشناسی ناشران، حقوقدانان، نویسندگان و هنرمندان، متن جدید و روزآمدی به منظور هماهنگ کردن قوانین ملی کپی‌رایت (حق تکثیر) تهیه شود... بنابراین عضویت ایران در کنوانسیون‌های جهانی کپی‌رایت، مستلزم تدارک مقدماتی در عرصه نظری (قانون‌نویسی) و عملی است؛ چرا که بدون آماده‌سازی شرایط لازم در سطح ملی، عضویت ایران در این معاهدات قطعاً مشکلات و مسائل بسیاری را در پی خواهد داشت. چنانچه مسیر پیشنهاد فوق‌الذکر به دقت طی شود لازم است قانون جدید-‌‌کپی‌رایت ملی پس از تصویب توسط مجلس شورای اسلامی، دست کم در فرآیندی دو، سه ساله در عرصه عمل محک خورده و از آن رفع نقص شود. در مرحله دوم دولت ایران می‌تواند، قصد خود را مبنی بر رعایت مفاد کنوانسیون برن با ارسال درخواست رسمی الحاق ایران به این کنوانسیون، به دبیر کل ویپو (سازمان جهانی مالکیت معنوی) اعلام کند. در این مرحله معمولاً دبیر کل ویپو بلافاصله دریافت چنین درخواستی را به اطلاع سازمان مذکور می‌رساند و کنوانسیون برن ظرف مدت سه ماه پس از آن به درخواست مذکور رسیدگی و پاسخ خواهد داد... در فرآیند عضویت این امکان نیز برای ایران وجود دارد که در وهله نخست (البته در صورت ارسال درخواست رسمی عضویت برای دبیر کل ویپو) به عنوان ناظر کنوانسیون برن پذیرفته شود که ناظر در واقع زیرمجموعه غیرعضوها محسوب می‌شود.»

ربانی: کپی‌رایت هزینه‌ا‌ی تحمیل نمی‌کند
آژانس ادبی غزال یکی از پیشگامان کپی‌رایت در ایران است، و طی چند سال اخیر در معرفی و انتشار آثار نویسندگان ایرانی به زبان‌های دیگر تلاش‌های بسیاری کرده است. آژانس غزال با فروش کپی‌رایت آثار نویسندگان معاصر ایرانی به ناشران خارجی پلی برای مبادلات فرهنگی برپا کرده است که حرکتی نو محسوب می‌شود.
علیرضا ربانی، مدیر آژانس ادبی غزال درباره اهمیت رعایت کپی‌رایت می‌گوید: بخش عمده مشکلات ما در این حوزه بحث فرهنگی است، احترام به حقوق دیگران مساله ذاتی است و باید به آن پایبند باشیم اما در جامعه ما این حریم‌ها شکسته شده است. در حال حاضر ناشران خارجی با رقم‌های بسیار‌بسیار پایین حاضر به مذاکره با ایران هستند، زیرا قیمت کتاب در ایران بسیار پایین است و احتمال ضرر این صنعت بسیار بالاست و برای همین ناشر خارجی با قیمت بسیار پایین حاضر به مذاکره با ناشر ایرانی است. رفتن به سمت بحث کپی‌رایت امکان‌پذیر است اما باید به سمت جلو حرکت کنیم تا بتوانیم این موضوع را تحقق بخشیم.
مدیر آژانس ادبی غزال با اشاره به نگرانی‌های ناشران خارجی برای عرضه کتاب‌شان در ایران گفت: موضوع مهم این نکته است که ناشر خارجی بدون اینکه مجوزی به ناشر ایرانی بدهد کتابش را در نمایشگاه بین‌المللی این کشور می‌بیند و این مساله بسیار در جهان برای ما تاثیرگذار است.
ربانی با بیان اینکه بحث کپی‌رایت مطمئناً بر ترجمه و تالیف ما تاثیرگذار خواهد بود، گفت: اگر ناشر در ایران مطمئن باشد که رایت کتاب فقط برای خودش خواهد بود، پس مطمئناً یک ترجمه با کیفیت بالا ارائه می‌کند.
او معتقد است: این مساله بر روی کتاب‌های تالیفی ما نیز تاثیرگذار خواهد بود، وارد شدن به بازار جهانی می‌تواند در تالیف ما اثرات مثبتی بگذارد. اولین نکته این است که نویسنده مخاطب کتابش فقط در داخل کشور نیستند و می‌تواند نظرات خارجی را نیز در مورد کتابش داشته باشد. در حال حاضر بازخوردهایی که ما از بعضی از کتاب‌هایمان می‌گیریم بسیار مثبت است زیرا نویسنده توانسته است با بازارهای بزرگ‌تری کار کند. موضوعی که باید به طور جدی درباره آن بحث شود این است که بسیاری از نویسندگان و مردم به حقوق خودشان هم آشنایی ندارند و باید این مسائل را به آنها متذکر شد. دولت باید فکری به حال این موضوع بکند و با تنظیم ضابطه‌هایی کار را شروع بکنند و به سمتی بروند که قراردادهایی برای بحث خرید کپی‌رایت داشته باشیم.

تعجب مولفان خارجی
بسیاری ازنویسندگان خارجی وقتی باخبر می‌شوند که کتاب‌شان در ایران منتشر شده در اولین قدم متعجب می‌شوند، یکی از آنها ژوزه ساراماگو بود و دیگری هم آریل دورفمن نویسنده شیلیایی که وقتی با خبر شد مشهورترین اثرش مرگ و دوشیزه جوان نه تنها در ایران ترجمه شده بلکه بارها هم به روی صحنه رفته است حسابی تعجب کرد و البته بعدش هم خوشحال شد. او پذیرفت که در ایران قانون کپی رایت رعایت نمی‌شود و برای همین هم به ابراز خوشحالی نسبت به خواندن کتاب‌هایش در ایران بسنده کرد. اما گاهی وقت‌ها برخی از نویسنده‌ها از این ماجرا آشفته می‌شوند. یکی از آنها نویسنده ایرانی آمریکایی «فیروزه جزایری دوما» بود که وقتی باخبر شد ازکتاب مشهور «عطر سنبل عطرکاج»‌اش چندین و چند ترجمه در ایران وجود دارد در نامه‌ای سرگشاده از خوانندگانش خواست که این کتاب‌ها را نخرند، او در آن نامه تاکید کرده بود که تنها در جریان یکی از ترجمه‌هایی که از کتابش شده قرار گرفته و فقط هم همین ترجمه مورد تاییدش است.
این اعتراض‌ها گاهی به مطبوعات خارجی هم کشیده شده است. نمونه‌اش سایمون کوپرمنتقد و تحلیلگر مسائل فوتبال بود که وقتی باخبر شد کتاب مشهورش «فوتبال علیه دشمن» با ترجمه «عادل فردوسی‌پور» به فارسی ترجمه شده است در روزنامه‌های مشهور درباره این کتاب نوشت و گفت به نظرش این یک بی‌احترامی به اوست. کوپرمعتقد بود حتی اینکه ایران عضو قانون کپی رایت نیست هم دلیلی نمی‌شود برای اینکه او در جریان انتشار این اثر و ترجمه‌اش قرار نگیرد.
چند سال پیش هم وقتی که رمان مشهور «جان بارت» با عنوان «اپرای شناور» در ایران منتشر شد، جایزه ادبی «روزی روزگاری» از این اثر تقدیر کرد و به جان بارت خبر دادند که کتابش در ایران سخت سروصدا کرده است. بارت در پاسخ به اهدای این جایزه نامه‌ای سرگشاده نوشت و گفت از اینکه کتابش بدون اینکه به او حتی خبری بدهند به فارسی ترجمه شده است بسیار متاسف است. او گفت بیش از هر چیز از اینکه حقوق معنوی‌اش نادیده گرفته شده ناراحت است.