تاریخ مطبوعات اقتصادی ایران از نگاه «علی‌اکبر قاضی‌زاده»
ورود اقتصاد به مطبوعات در نشریه «ملکم‌خان»
نشریه «اکونومیست» در حالی وارد صد و هفتادمین سالگرد تولدش می‌شود که عمر فعالیتش با تاریخ مطبوعات ایران برابری می‌کند. اینکه سابقه ورود اقتصاد به مطبوعات ایران از چه زمانی است، محور گفت‌وگوی تجارت فردا با «علی‌اکبر قاضی‌زاده»، استاد دانشگاه، روزنامه‌نگار و پژوهشگر حوزه رسانه است.
نشریه «اکونومیست» در حالی وارد صد و هفتادمین سالگرد تولدش می‌شود که عمر فعالیتش با تاریخ مطبوعات ایران برابری می‌کند. اینکه سابقه ورود اقتصاد به مطبوعات ایران از چه زمانی است، محور گفت‌وگوی تجارت فردا با «علی‌اکبر قاضی‌زاده»، استاد دانشگاه، روزنامه‌نگار و پژوهشگر حوزه رسانه است. او در مورد دلایل ماندگاری نشریه «اکونومیست» معتقد است: «اکونومیست» در روزگاری متولد شد که نیاز روز جامعه بود، نه تجمل روز. این در حالی است که ورود مطبوعات به ایران بیشتر جنبه تجملی داشت.
***
آقای قاضی‌زاده مجله اکونومیست در حالی 170ساله شده که عمر فعالیت آن با تاریخ مطبوعات در ایران برابری می‌کند. به نظر شما چه عواملی باعث ماندگاری این مجله اقتصادی شده، ولی در ایران رونق مطبوعات اقتصادی کم است؟
مطبوعات و رسانه‌ها بر اساس نیازهای جامعه، دلمشغولی‌ها، دغدغه‌ها و گرفتاری‌های مردم به وجود می‌آیند. این طور نیست که اول مطبوعات در زمینه خاصی به وجود بیاید و بعد مردم به آن توجه کنند. مثلاً در مورد «مد» این طور نبوده است که اول نشریات «مد» منتشر شود و بعد مردم به فکر آن بیفتند. اول پدیده‌ای به نام «مد» در جامعه به وجود می‌آید و بعد در کنار آن، صنایع و مراکزی که در رابطه با «مد» است، ایجاد می‌شود و رسانه‌های مربوط به آن در مرحله بعد پدید می‌آید. واقعیت این است که در ایران موضوع علم اقتصاد خیلی جدی گرفته نمی‌شود. به عقیده من، جامعه ما لزوم توجه علمی و عمقی به اقتصاد را حس نکرده است. این موضوع به اقتصاد نفتی ارتباط دارد. علاوه بر این، من به این نتیجه رسیده‌ام که توجه به اقتصاد یکی از لازمه‌های دموکراسی است و با مردم‌سالاری آمیخته است. در جامعه‌ای که مردم در اقتصاد نقشی نداشته
باشند، اقتصاد خیلی پیشرفت نمی‌کند. حالا در مورد ماندگاری مجله اکونومیست باید اول به سابقه ایجاد آن اشاره کرد. این مجله در سال 1843 میلادی منتشر شد. در آن زمان اروپا صنعتی شده و ماشین‌آلات «جمیز وات» صنعت را متحول کرد و تولید افزایش یافت. دو نکته در این رابطه مطرح است؛ اول اینکه با افزایش تولید باید بازار فروش نیز در نظر گرفته شود و دوم تامین مواد اولیه تولید است. نشریه اکونومیست در چنین روزگاری متولد شد. روزگاری که به قشری به نام قشر کارمند و کارگر افزوده شد. آنها جزو طبقات متوسط جامعه بودند و همیشه دغدغه میزان دستمزد و نحوه خرج کردن آن را داشتند. از سوی دیگر، توجه به بیمه کارگری از دیگر مسائل آنها بود. در آن زمان در انگلیس یکی از صنایعی که خیلی کارگر به خود جذب می‌کرد، معادن بود که شاغلان در آن دغدغه حقوق و بیمه داشتند. بنابراین اقتصاد برای آن قشر پرتعداد اهمیت پیدا کرد و چون باید دولت بر اساس رای اکثریت جامعه که طبقه متوسط بودند، انتخاب می‌شد، این قشر اهمیت پیدا کرد. این قشر پرتعداد متوسط و قشر کم‌تعداد مرفه مجبور بودند برای تداوم زندگی در کنار هم یک ارگان و رسانه داشته باشند. اکونومیست در این شرایط پا
به عرصه گذاشت؛ اکونومیست نیاز روز بود نه تجمل روز. اما در ایران روزنامه بدون نام میرزا صالح‌شیرازی که بعداً به «کاغذ اخبار» معروف شد، جنبه تجملی داشت.
روزنامه‌ای که فقط دیدگاه درباریان را منتشر می‌کرد، درست است؟
بله، بنا بر تخمین‌هایی که زده‌اند، در سال 1837 میلادی که اولین نشریه ایرانی میرزا صالح‌شیرازی منتشر شد، قریب 95 درصد مردم ایران بی‌سواد بودند. از این جمعیت همچنین قریب 15 تا 20 درصد شهرنشین بودند؛ بقیه افراد در روستاها و مناطق دورافتاده سکونت داشتند که روزنامه برای آنها معنا و مفهومی نداشت. هنوز هم عقیده من این است که زمینه‌های علمی اقتصاد در جامعه ما، به عنوان یک علم الزامی شناخته‌شده نیست. هر چه اقتصاددانان بزرگ ما روی مسائل اقتصادی از جمله تورم، سرمایه‌گذاری خارجی و ... تاکید می‌کنند، کسی توجه نمی‌کند.
در تاریخ مطبوعات ایران اولین بار لفظ «اقتصاد» چه زمانی به‌کار برده شد؟
در تاریخ مطبوعات ایران اولین بار لفظ «اقتصاد» خیلی دیر رایج شد، اما مفهوم «اقتصاد» از طریق مطبوعات فارسی غیر‌ایرانی در اروپا به‌کار رفت. نشریه «قانون» اولین نشریه‌ای بود که در دوره ناصرالدین شاه قاجار از لفظ «اقتصاد» استفاده کرد. این نشریه توسط میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله چاپ و منتشر شد که وی اولین کسی بود که در نشریه «قانون» لفظ «اکونومی» (اقتصاد) را به‌کار برد؛ تا آن زمان لفظ اکونومی برای مردم بی‌معنا بود.
اما برخی معتقدند مفهوم اقتصاد در مطبوعات، اولین بار از سوی میرزا صالح‌شیرازی در مطبوعات انگلیسی‌زبان به‌کار برده شد. گفته می‌شود که وی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، در مطبوعات انگلیسی اعلان‌هایی را چاپ می‌کرده که جنبه اقتصادی داشته است.
میرزا صالح‌شیرازی در یادداشت‌های خود نوشته است که اقتصاد انگلستان به چه صورت می‌چرخد و درآمدهای این کشور چگونه به دست می‌آید و ... اما در مطبوعات، وی اشاره‌ای به مفهوم اقتصاد نداشته است. خیلی از متفکران ایرانی که به اروپا رفته‌اند با مباحث اقتصادی آشنا شدند، اما این مباحث و مفاهیم اولین بار در نشریه «قانون» به‌کار رفت. در رسانه‌های ایرانی نیز اولین بار چپی‌ها و توده‌ای‌ها واژه اقتصاد، جامعه اقتصادی، اقتصاد ملی و ... را باب کردند. قدیمی‌ترین کاربرد اقتصاد در مطبوعات به سال‌های 1327 برمی‌گردد که موضوع ملی شدن صنعت نفت در جریان بود. جالب است که بگویم اقتصاد یک کلمه عربی است و معنی آن «تدبیر منزل» است و در سطح کلان دخل و خرج مملکتی معنی می‌شود. دوره رونق کاربرد واژه اقتصاد در همان دوره ملی شدن صنعت نفت بود.
چند روزنامه در آن زمان در حوزه اقتصادی منتشر شده است؟
از روزنامه‌های اقتصادی آن زمان که خیلی کم‌رونق و کم‌فروش بودند، می‌توان به نشریه «بازار» اشاره کرد. این نشریه شکل روزنامه داشت، اما یومیه منتشر نمی‌شد. نشریه دیگر به نام «بورس» بود که شکل روزنامه داشت. جالب است که بگویم در دهه 50 شمسی هم در ایران نشریه‌ای به نام «اکونومیست» داشتیم که دوام آن زیاد نبود.
آن زمان مفهوم بورس مانند امروز تعریف می‌شد؟
بورس به مفهوم امروز نداشتیم. اما بورس‌بازی داشتیم؛ به این معنا که کاغذ را روی حواله بخرند و بفروشند؛ یا زمین را بدون اینکه ببینند بخرند و بفروشند. بورس در یک مفهوم دیگر هم در ایران کاربرد دارد؛ هر جایی که یک کالایی تعداد زیادی دکان داشت، «بورس» نامیده می‌شد؛ مثل بورس کتاب، بورس چینی و ...
بنابراین تا پیش از انقلاب تعداد نشریات اقتصادی انگشت‌شمار بود؟
بله، هم کم‌تعداد بود و هم کم‌رونق.
زمینه فعالیت مطبوعاتی که از عهد ناصری تا پایان دوره پهلوی منتشر شده، شامل 17 سرفصل است که حوزه اقتصادی در رتبه هشتم قرار دارد. با این حال چرا روند تکامل آنها خوب نبوده است؟
من در تاریخ مطبوعات ایران با عنوان اقتصادی، نشریه‌ای را سراغ ندارم. اقتصاد دلمشغولی ایرانیان نبوده و به نظر من، هنوز هم نیست. هنوز ما در کشور به مباحث اقتصادی توجه نداریم.
روند رشد مطبوعات اقتصادی بعد از انقلاب را چطور می‌بینید. در سه سال اول انقلاب که از ظهور نشریات اقتصادی خبری نیست؟
اقتصاد در رسانه را باید دو بخش کنیم. بخش اول مربوط به مطالب اقتصادی در رسانه‌هاست و بخش دوم مطبوعات تخصصی اقتصادی را شامل می‌شود؛ این دو یکی نیستند. در سال‌های پیش از انقلاب در روزنامه‌هایی مانند «کیهان»، «اطلاعات»، «رستاخیز» و حتی صفحاتی از مجلات آن زمان مثل «سفید و سیاه»، «روشنفکر»، «مهر ایران»، «آتش»، «نگین»، «فردوسی»، «سخن» و ... مطالب اقتصادی را چاپ می‌کردند که یا ترجمه بود یا به قلم اندیشمندان ایرانی که به تحصیل علم اقتصاد در خارج از کشور پرداخته بودند، است. در سال‌های اول پیروزی انقلاب همین شیوه ادامه داشت و روزنامه‌های کم‌رونق اقتصادی از جمله «بازار» و «بورس» هم دیگر چاپ نشد. البته بعضی از سازمان‌های اقتصادی، صنعتی، مالی و بانکی نشریات داخلی و ارگانی داشتند که مطالبات اقتصادی در آن به وفور چاپ می‌شد. به طور مثال شرکت نفت، ایران‌خودرو، بانک ملی، بانک مرکزی و ... بولتن‌های داخلی داشتند که در آن صحبت از اقتصاد بود؛ منتها اقتصاد سازمان تولیدی و خدماتی خودشان را شامل می‌شد. بعد
از انقلاب این روند هم ادامه داشت. متاسفانه با تحمیل جنگ، سال‌ها طول کشید که دوباره مطبوعات بتوانند در مورد جایگاه اقتصاد ایران صحبت کنند. حرف زدن از اقتصاد در دوره جنگ بی‌معنی بود. ولی در آن زمان «اقتصاد کپی» در ایران راه افتاد. از حدود دهه 60 شمسی کم‌کم نشریاتی به وجود آمدند که نه دولتی بودند و نه ضد‌دولت. این نشریات جرات کردند در یک رشته خاصی به انتشار مطالب بپردازند که از جمله می‌توان به مجله «فیلم»، «صنعت حمل و نقل»، «آدینه»، «گردون»، «دنیای سخن»، «فاراد» و ... اشاره کرد. این نشریات به شدت کنترل‌شده به چاپ می‌رسند و تا سال 1370 مجبور بودند بعد از صفحه‌بندی، هر شماره را بعد از مجوز ارشاد، به طور گسترده چاپ کنند. تقریباً 10 سال طول کشید که ارشاد به این نشریات پروانه انتشار داد. در سال 1370، اولین نمایشگاه مطبوعات را در کنار نمایشگاه بین‌المللی کتاب، راه‌اندازی کردیم که جمعاً 30 نشریه (شامل روزنامه، مجلات هفتگی، ماهنامه، فصلنامه و ...) در این نمایشگاه شرکت کردند؛ اما بیشتر نشریات در آن زمان هنری و فرهنگی بودند.
بنابراین در عمل تا سال 1370 روند چاپ مطالب اقتصادی در نشریات عمومی ادامه داشت، ولی نشریه تخصصی در حوزه اقتصادی نداشتیم؟
عمر رونق گرفتن مطبوعات اقتصادی در ایران خیلی زیاد نیست. بدنامی حرفه‌ای هم در این رشته متاسفانه خیلی زیاد است. روزنامه‌های اقتصادی باید بدون وابستگی تحلیل خود را ارائه دهند. اما در ایران مطبوعات نقدی که لازمه کار اقتصادی است از دست داده‌اند. در روزنامه‌نگاری یک اصطلاحی به نام «آگهی پنهان» (Hidden Ad) وجود دارد؛ به این معنی که مطالب در ظاهر شکل خبر هستند، اما در باطن خبری نیستند و جانبداری از موضوعی خاص در آن وجود دارد. البته من اعتقاد ندارم که این فقط مختص نشریات اقتصادی است و در رشته‌های دیگر هم وجود دارد، اما پیشرو آن مطبوعات اقتصادی بودند. ناشران روزنامه‌های اقتصادی به یک بازنگری نیاز دارند. روزنامه‌نگاری تخصصی حرفه‌ای در عرصه اقتصاد و در کشوری که به شدت به این علم نیاز دارد یعنی چه؟ امروز کشور تشنه کاربرد علم اقتصاد است. بنابراین روزنامه‌های اقتصادی باید در پایش این محیط کار کنند.
عدم پیشرفت مطبوعات اقتصادی و عدم ماندگاری آنها در طول تاریخ مطبوعات ایران، به دلیل عدم توجه به حوزه اقتصاد است؟
رسانه‌های اقتصادی وابسته به اقتصاد هستند. در شرایطی که 95 درصد اقتصاد ایران دولتی است، بنابراین مردم به اقتصاد توجه زیادی نخواهند داشت. نشریه‌ها به دلیل نیاز، علاقه و سلیقه رونق پیدا می‌کنند. وقتی مردم نقش خود را در روزنامه‌های اقتصادی نمی‌بینند، چرا باید آن را بخرند. سوال این است که چقدر مطبوعات اقتصادی ایران کوشش می‌کنند به دغدغه‌ها، دلمشغولی‌ها و گرایش‌های مردم نزدیک شوند تا به دلیل این نزدیکی مردم هم به نشریات اقتصادی جلب شوند. در انگلستان که نشریاتی مانند اکونومیست ماندگار شدند، به این دلیل است که مردم روزانه اخبار مربوط به حوزه اقتصاد را دنبال می‌کنند؛ چون وضعیت اقتصادی به زندگی روزمره آنها وابسته است. آیا این وابستگی در کشور ما وجود دارد؟ نشریات اقتصادی معروف دنیا در میان مردم بسیار جا افتاده‌اند چون مردم حیات اقتصادی خود را در این نشریات می‌بینند. اما نشریات ایرانی این سطح را ندارند. 97 درصد مطالبات خبری مطبوعات ما خبرهای کلامی است و هیچ پیام خاصی را هم منتقل نمی‌کند.
روزنامه‌نگاری در ایران بیشتر در اختیار تعداد محدودی از افراد و نقل گفته‌های آنها قرار گرفته است. از طریق خبرهای کلامی تعداد محدودی از افراد تیتر مطبوعات ایران شده‌اند؛ ما مردم را با وی گفت و وی افزود معطل کرده‌ایم.
دیدگاه تان را بنویسید