این سو و آن سوی تراز تجاری ایران

واردات ایران در 10 ماه اول امسال رقم 43 میلیارد دلار را پشت سر گذاشت. این رقم در نگاه اول عدد بزرگی است. اما وقتی در کنار آمار 10 ماه اول پارسال گذاشته شود؛ نشان از کاهش واردات ایران به نسبت سال گذشته دارد. گمرک ایران می‌گوید این رقم 14/13 درصد کمتر از میزان واردات ایران در 10 ماه پارسال است. اگر مبنای این گزارش، آمار گمرک باشد؛ می‌توان گفت آمار واردات کشور در حال کاهش است. چرا که در آذر‌ماه امسال نسبت به آذرماه پارسال واردات 11 درصد کاهش پیدا کرده و در دی‌ماه امسال به نسبت دی‌ماه پارسال بیش از 13 درصد کاهش یافته است. منحنی کاهشی واردات ایران چگونه شکل گرفته است؟ برخی تحلیلگران می‌گویند هر سال شرایط خاص خود را دارد و در اقتصادی که نرخ ارز به صورت لحظه‌ای جابه‌جا می‌شود؛ باید منتظر اتفاق‌های این چنینی هم بود. وقتی نرخ ارز به صورت لحظه‌ای نوسان داشته باشد؛ وقتی مشکلات جابه‌جایی و نقل و انتقال پول به واسطه مشکلات حاصل از تحریم‌ها به جای خود باقی باشد و زمانی که برای اختصاص ارز به نرخ مرجع یا نرخ مرکز مبادلات‌، سهمیه‌بندی و اولویت‌بندی حرف اول را بزند، کار واردات هم می‌لنگد. مشکلات دو چندان می‌شود و خیلی‌ها برای ترخیص کالای وارداتی به سدهای محکمی بر‌می‌خورند. یا باید سد‌ها را بشکنند (که امکان ندارد) یا اینکه دور بزنند تا مفری پیدا کنند. این راه‌حل دوم زمان‌بر است و انرژی بالایی می‌طلبد. اما در آن سوی کفه ترازوی بازرگانی خارجی ایران چه می‌گذرد؟ وقتی نرخ ارز در مدت زمان کوتاهی به یکباره از حدود هزار تومان به بیش از سه هزار تومان جهش می‌یابد؛ علامت مثبتی به تولیدکننده است و نوید روزهایی را می‌دهد که قیمت کالاهای صادراتی بالاتر می‌رود. اما گویا در این بخش هم مشکلات به گونه‌ای دیگر وجود دارد. چرا که آمار گمرک از کاهش میزان صادرات ایران در 10 ماه اول امسال خبر می‌دهد: نزدیک به سه درصد نسبت به 10 ماه سال گذشته. صادرات ایران در 10 ماه سال گذشته به 35 میلیارد و 395 میلیون دلار بالغ شده است. اما این رقم در 10 ماه امسال به 34 میلیارد و 383 میلیون دلار کاهش پیدا کرده است. دلیل آن هم روشن است. همان‌گونه که واردکننده با چالش‌های عمده‌ای برای کار خود روبه‌رو است؛ صادرکننده هم برای نقل و انتقال دلار به کشور مشکلاتی دارد که در نهایت کار را پیچیده‌تر می‌کند.

نگاه واردات به سمت چه کالاهایی است
به نظر می‌رسد نگرانی از افزایش قیمت کالاهای اساسی در ماه‌های پایانی سال، تاثیر خود را بر ترکیب کالاهای وارداتی در 10 ماه امسال گذاشته است. در حالی که بسیاری از بخش‌های تولیدی کشور، از نبود کالاهای واسطه‌ای تولیدی گلایه دارند؛ بخش عمده ترکیب کالاهای وارداتی ایران در 10 ماه اول امسال به کالاهای اساسی و استراتژیک اختصاص پیدا کرده است. ایران در این مدت دو میلیارد و 40 میلیون دلار دانه گندم سخت، یک میلیارد و 451 میلیون دلار دانه ذرت دامی، یک میلیارد و 210 میلیون دلار کنجاله، 996 میلیون دلار برنج سفید و یک میلیارد و 881 میلیون دلار شمش از آهن و فولاد وارد کرده است. به نظر می‌رسد افزایش واردات این قبیل کالاها، به واسطه پر‌ کردن انبارهای کشور از ذخایر استراتژیک باشد. کاری که در شرایط کنونی تحریم و فشار‌های بین‌المللی عاقلانه است.

ترکیب کشورهای عمده در واردات
امارات متحده عربی به واسطه زیرساخت‌های مناسب، بنادر مجهز، قوانین گمرکی ساده و نزدیکی جغرافیایی همچنان در صدر شرکای تجاری ایران در واردات است. سهم این کشور در ترکیب کشورهای عمده واردات به ایران‌، نزدیک به 20 درصد است. در 10 ماه اول امسال بیش از هشت میلیارد دلار از کل واردات ایران از این کشور بوده است. در عین حال، چینی‌ها نیز سهم بالایی در میان کشورهای صادرکننده کالا به ایران داشته‌اند. در این مدت، چین شش میلیارد و 546 میلیون دلار کالابه ایران صادر کرده است. کره جنوبی با نزدیک به چهار میلیارد دلار صادرات کالا به ایران در جایگاه سوم ایستاده و ترکیه جایگاه پیشین خود را (9 ماه اول امسال) در «کیک» کالای صادراتی به ایران از دست داده است. ترکیه در 10 ماه اول امسال با صادرات سه میلیارد و 893 میلیون‌دلاری کالا در جایگاه چهارم این جدول است. در این جدول جایگاه کشور سوئیس تغییری نکرده است. این کشور در 10 ماه اول امسال حدود 7/2 میلیارد دلار کالا به ایران صادر کرده است.

صادرات؛ نگاه به آسیا
صادرات ایران در 10 ماه اول امسال دو ویژگی مهم دارد. اولین ویژگی‌، ترکیب کالای صادراتی ایران است. آمار گمرک نشان می‌دهد همچنان نفت و فرآورده‌های نفتی حرف اول را در میزان صادرات ایران می‌زند. چنان که تقریباً نیمی از کالاهای صادراتی ایران در 10 ماه اول امسال، کالاهای پتروشیمی یا میعانات گازی بوده است. بدین ترتیب که یک میلیارد و 54 میلیون دلار پروپان مایع‌شده، یک میلیارد و 40 میلیون دلار اوره و 946 میلیون دلار متانول در 10 ماه اول امسال صادر شده است. اما روی هم رفته صادرات میعانات گازی 10 درصد‌ و محصولات پتروشیمی نزدیک به 30 درصد کاهش و کالاهای صنعتی، کشاورزی‌، معدنی و فرش و صنایع دستی بیش از 24 درصد افزایش پیدا کرده است. در میان مقاصد کالای صادراتی ایران، نگاه به کشورهای آسیایی و همسایه باز هم تکرار شده است. به گونه‌ای که کشور همسایه ایران‌، عراق، بیشترین سهم را در واردات کالا از ایران داشته است. در 10 ماه اول امسال‌، 5 میلیارد دلار کالا از ایران به عراق صادر شده است که رقم قابل توجهی است. جایگاه دوم این فهرست به چین اختصاص دارد که 3/4 میلیارد دلار کالا از ایران در این مدت به چین صادر شده است. مقصد سوم صادرات کالا از ایران‌، امارات است که در این مدت حدود 5/3 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده است. در نهایت افغانستان و هندوستان نیز در جایگاه چهارم و پنجم قرار دارند که به ترتیب دو میلیارد و 286 میلیون و دو میلیارد و 244 میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده‌اند. متوسط قیمت کالای صادراتی ایران در 10 ماه امسال نیز در جای خود جالب توجه است. قیمت این کالاها هر تن 371 یورو معادل 475 دلار بوده است. اگر به صورت دلاری این رقم در نظر گرفته شود؛ نسبت به 10 ماه اول سال گذشته 5/5 درصد کاهش یافته است. اما اگر یورو مبنای محاسبه متوسط قیمت کالای صادراتی باشد، این قیمت نسبت به 10 ماه اول پارسال نزدیک به سه درصد افزایش پیدا کرده است.

تراز تجاری
با تمام این احوال باید گفت تراز تجاری ایران همچنان منفی است. کسری تراز تجاری ایران در 10 ماه اول امسال 17 میلیارد و 149 میلیون دلار منفی بوده است. تراز تجاری ایران با 94 کشور دنیا منفی و با 96 کشور دنیا مثبت بوده است. در این بخش است که می‌توان تغییرات اساسی در تجارت خارجی ایران را مشاهده کرد. جایی که نشان می‌دهد در 10 ماه اول امسال تراز بازرگانی ایران با کشور عراق یک میلیارد و 120 میلیون دلار مثبت شده است. با کشور افغانستان این رقم به مثبت 575 میلیون دلار می‌رسد و تنها با کشور هندوستان است که تراز بازرگانی ایران نزدیک به 500 میلیون دلار منفی شده است.