خودسوزی، فریاد استمداد؟

امیل دورکیم معتقد است: «میزان خودکشی در جهت عکس میزان یکپارچگی گروه‌های اجتماعی، که فرد جزیی از آن است، تغییر می‌کند.»

دورکیم به عنوان بزرگ‌ترین نظریه‌پرداز در زمینه خودکشی سه نوع خودکشی را از هم تفکیک می‌کند که شامل خودکشی خودپرستانه ناشی از کم شدن میزان همبستگی، خودکشی دگردوستانه ناشی از زیاد شدن میزان همبستگی و خودکشی بی‌هنجاری ناشی از نابسامانی اجتماعی می‌شود.

در بین این موارد همواره از مسائل خانوادگی، اقتصادی و به خصوص نابسامانی‌های اجتماعی به عنوان اصلی‌ترین دلایل خودکشی یاد می‌شود. اما با در نظر گرفتن پیوستگی هنجارهای اجتماعی و مسائل اقتصادی به یکدیگر شاید راحت‌تر بتوان به آسیب‌شناسی جایگاه و نقش اقتصاد در خودکشی و به خصوص خودسوزی پرداخت. شاید بتوان در یک جمله به اختصار بر اهمیت اقتصاد در بروز ناهنجاری‌های اجتماعی تاکید کرد.

خودسوزی یکی از انواع رایج خودکشی در دنیاست که همواره برای بیان اعتراض و استمداد به خصوص از سوی گروه‌ها و اقلیت‌ها و گاه به صورت انفرادی انجام شده است. هر جا خودسوزی انجام شده است پای اعتراض در میان بوده و افراد و گروه‌ها برای ابراز نارضایتی خود از موضوعی که اصلی‌ترین دغدغه آنان است دست به چنین اقدامی زده‌اند.

خودسوزی راهی برای بیان اعتراض

از جمله بارزترین خودسوزی‌ها که مصداق بارز اعتراض است می‌توان به خودسوزی زنان در ایلام اشاره کرد که رقم نسبتاً بالایی را در بین آمارهای خودکشی به خود اختصاص داده است که به اعتقاد بسیاری از جامعه‌شناسان این روش شیوه‌ای برای احقاق حقوق از دست رفته زنان در ایلام شده است و به نوعی مد در فرهنگ این استان تلقی می‌شود.

عمده این اقدامات و خودسوزی‌ها در اصل واکنشی به نابسامانی‌های اجتماعی است که حتی در برخی نقاط دنیا با خودسوزی یک فرد شاهد بروز انقلاب‌های تاثیرگذار نیز بوده‌ایم. به طور مثال در تونس، مصر و لیبی همه چیز از خودسوزی «محمد بوعزیزی» تونسی آغاز شد، جوانی که در نتیجه فساد و بدرفتاری پلیس خود را آتش زد. این انقلاب که آغاز آن با خودسوزی این جوان آغاز شد به «انقلاب یاس» معروف شد.

خودسوزی اعتراض به نابسامانی‌های اقتصادی

همچنین سال گذشته بود که یک مرد سیاهپوست در نزدیکی موزه‌های فدرال در پارک ملی واشنگتن دی‌سی که به دلیل تعطیلی دولت تعطیل شده‌اند، خودسوزی کرد تا زبانه‌های خشم مردم آمریکا از بی‌‌مسوولیتی ساختار سیاسی این کشور در قبال فقر رو به گسترش در این کشور مشهودتر باشد. ‌

با نگاهی به خودسوزی‌های اخیر که در دنیا رخ داده است درمی‌یابیم دلایل بروز آنها صرفاً ناشی از ناهنجاری‌های اجتماعی نبوده است و فشارهای اقتصادی هم علاوه بر آن باعث بروز عکس‌العمل‌های اینچنینی و ناهنجاری‌های اجتماعی از این دست شده است. که البته وابستگی پارامترهای اقتصادی و اجتماعی و عدم انفکاک این دو از هم بر کسی پوشیده نیست. در چند سال اخیر در ایران نیز و به خصوص طی یک‌سال اخیر شاهد مواردی بوده‌ایم که خودسوزی‌هایی با دلایل و ریشه‌های صرفاً اقتصادی در کشور رخ داده است. به طور مثال در 28 بهمن سال گذشته شاهد خودسوزی یکی از کارکنان وزارت نفت در مقابل ساختمان اصلی این وزارتخانه بودیم این در حالی است که علاوه بر فشارهای اجتماعی رگه‌هایی از معضلات اقتصادی هم به عنوان انگیزه‌ها و دلایل خودکشی دیده می‌شود.

معضلات صنعتی در ایران و خودسوزی در مقابل بانک

اما مشکلات صنعت کشور و کمبود نقدینگی در واحدهای صنعتی کوچک طی سال‌های اخیر از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصاد ایران شده است. موضوع رکود و رشد منفی صنعت آنچنان بزرگ شده است که ذهن دولتمردان و تمامی فعالان بخش خصوصی را به خود جلب کرده است تا جایی که اخیراً اقتصاد‌دانان نزدیک به دولت بسته حمایتی برای خروج از رکود را تدوین کرده‌اند. مسائل بانکی و نحوه تعامل بانک‌ها با بنگاه‌های تولیدی موجب بروز مشکلات بسیاری برای کارفرمایانی شده است که فعالیت اقتصادی و سرمایه در گردش واحدهای اقتصادی بنگاه تولیدی خود را بر پایه تسهیلات بانکی و کمک‌های دولتی بنا کرده‌اند. فعالان بخش خصوصی بارها در اظهار نظرهای خود نسبت به عملکرد بانک‌ها انتقادهایی را وارد کرده‌اند و برخورد آنها با بخش خصوصی را مورد نقد خود قرار داده‌اند.

خودسوزی صنعتگر و فعال بخش خصوصی استان ایلام در مقابل بانک صنعت و معدن در شانزدهم مردادماه سال جاری به دلیل مشکلات بانکی و موانع دریافت تسهیلات برای توسعه بنگاه اقتصادی خود شاید بارزترین نمونه خودسوزی در ایران است که اخیراً به دلیل مشکلات اقتصادی و دشواری‌های بنگاهداری در ایران رخ داده است. شاید این اقدام زنگ خطری برای بانک‌ها نسبت به تعامل و برخوردشان با بنگاه‌های خرد در کشور باشد.

فردی که به دلیل مشکلات بانکی اقدام به خودسوزی در مقابل بانک صنعت و معدن کرده است درگذشت و دلیل آن نیز عدم پرداخت کامل وام پنج‌میلیاردی به این بنگاه بوده است که پیش از این با پرداخت آن موافقت شده بود. هرچند ذکر این موضوع که بانک‌ها بر اساس آیین‌نامه‌ها و قوانین عمل می‌کنند ضروری است اما فعالان بخش خصوصی بابت دریافت وام خود علاوه بر به وثیقه گذاشتن محل بنگاه و ارائه سفته، املاکی را نیز باید در رهن بانک قرار دهند.

این فرد املاکی از آشنایان خود برای رهن گذاشتن در بانک‌ها اخذ کرده است و از آنجایی که بانک عامل مابقی وام را پرداخت نکرده است، نتوانسته وثایق را آزاد و املاک را جایگزین کند که در نهایت فشارهای وارد شده منجر به اعتراض او و خودسوزی در مقابل بانک صنعت و معدن شده است. البته در بخشی از وصیتنامه این فرد که پس از مرگش در رسانه‌های مجازی منتشر شده بود نوشته شده است که دو نفر از مدیران بانکی در بانک عامل به او اعلام کرده‌اند باید در ازای تسهیل در امور دریافت وام خود مبالغی را به عنوان حق‌حساب به آنها پرداخت کند.

چرا صنعتگر ایلامی خود را آتش زد؟

در همین زمینه به سراغ فرزند این فعال بخش خصوصی که اقدام به خودسوزی کرده است رفته و وی به شرح ماجرا پرداخت:

«پدر من 12 سال تمام رئیس اتحادیه صنفی میوه و تره‌بار بوده است و بیش از 10 سال مسوولیت تنظیم بازار و تامین میوه شب عید استان ایلام را برعهده داشته است. در سال 1384 در منطقه محروم ایلام که صنعت مرتبط به فولاد نداشته‌ایم کارخانه صنایع پروفیل را راه‌اندازی کرد و این اقدام با فروش تمام دارایی‌ها انجام شد.

در مرحله اول وامی از بانک ملت دریافت می‌شود و کارخانه فعالیت خود را آغاز می‌کند و در مرحله دوم زمانی که کارخانه آماده بهره‌برداری می‌شود نیاز به سرمایه درگردش بالغ بر 12 میلیارد تومان برآورد می‌شود که متاسفانه صرفاً به دلیل منطقه محروم بودن ایلام این بودجه تخصیص نمی‌یابد و با دو سال دوندگی تمام توانست پنج میلیارد تومان مصوب در قالب بودجه استانی سرمایه در گردش دریافت کند. اما بر اساس روال بانکی مبلغ شش میلیارد تومان وثیقه در بانک گذاشته می‌شود که متاسفانه با کارشکنی‌های بانکی وام در دو قسط تقسیط می‌یابد. در قسط اول بالغ بر دو میلیارد و 500 میلیون تومان پرداخت می‌شود که به صورت ال‌سی به حساب فولاد مبارکه واریز می‌شود.

زمانی که پدرم برای دریافت قسط دوم اقدام می‌کند بانک از پرداخت قسط دوم سر باز می‌زند و اعلام می‌کنند اگر می‌خواهد می‌تواند قسط اول را بازگرداند تا وثیقه‌ها آزاد شود که پدرم قبول می‌کند. اما متاسفانه بانک این کار را هم انجام نمی‌دهد. تحت این فشارها روز آخر پدرم با پیت بنزین به بانک مراجعه می‌کند که اگر راهی جلوی پایش قرار ندهند اقدام به خودسوزی می‌کند که مورد توجه قرار نگرفته و در نهایت اتفاقی که نباید بیفتد رخ می‌دهد.»

خودسوزی این فعال اقتصادی به دلیل مشکلات بانکی زنگ خطری برای بانک‌ها و هشداری برای مسوولان است که صنعت کشور بحران‌زده است. هرچند نکوهیدگی خودسوزی بر کسی پوشیده نیست و از نظر مسوولان کشور از جمله وزیر صنعت، معدن و تجارت شاید تولید کشور بحران‌زده است ولی در حدی نیست که کسی خود را به خاطر آن از بین ببرد.

بحران و ناهنجاری چه به لحاظ اقتصادی و چه به لحاظ اجتماعی می‌تواند باعث گسستن فرد از جامعه و پاره شدن پیوندهای او از محیط اطراف شود. زمانی که فردی دچار بحران اقتصادی می‌شود و همه چیز خود را از دست می‌دهد اقدام به خودکشی می‌کند تا شاید با این کار اعتراض خود را نسبت به نابسامانی‌ها ابراز کند. اقدام این فرد با وجود افراطی بودن نگاه مسوولان را به خود جلب کرده است.