شهرک غربی؛ ساکن شرقی

سعید متمول / معاون بازآفرینی شهری شرکت عمران و بهسازی شهری ایران

بر اساس سرشماری سال 1355، تهران با حدود 5 /4 میلیون نفر جمعیت از بین 373 شهر موجود در کشور بیش از 24 درصد جمعیت شهری را در خود جای داده بود که این رقم معادل 5 /13 درصد جمعیت کل کشور بود. از طرفی جمعیت پنج شهر بزرگ کشور یعنی تهران، تبریز، اصفهان، مشهد و شیراز، معادل کل روستاها و روستاییان بود که هیچ سهمی از درآمدهای نفتی به‌رغم چهار برابر شدن قیمت آن در سال 1352 نداشتند. ضرورت داشت در مصرف اعتبارات عمرانی و صنعتی به نوعی عمل شود که نابرابری موجود را اگر از بین نمی‌برد، حداقل بیشتر نکند. اما ارقام خلاف آن را نشان می‌دهد.
در فاصله سال‌های 1345 تا 1357 تشکیل سرمایه ناخالص داخلی کاملاً به درآمد نفت وابسته بود به عبارت دیگر تاسیسات شهری مانند آب، برق و ساختمان کاملاً وابسته به یارانه دولت و درآمدهای نفتی بود. بنابراین چهره تهران در این دوره کاملاً عوض شد. میزان سرمایه‌گذاری مستقیم دولت در طرح‌های صنعتی که معادل 1 /53 درصد در برنامه سوم (1341 تا 1345) بود در برنامه چهارم (1346 تا 1351) به 8 /38 درصد و در برنامه پنجم (1352 تا 1357) به 60 درصد رسید. از این سرمایه‌گذاری‌های هنگفت دولتی، تهران بیشترین استفاده را برده بود. در سال 1355 تهران 40 درصد صنایع بزرگ با 65 درصد کل سرمایه‌گذاری و 70 درصد ارزش تولیدات صنعتی را جذب کرد. در همین سال سهم تهران از کل کارکنان دولت که به یک میلیون و 288 هزار نفر رسیده بود به 39 درصد افزایش یافت. با وجود هشدار تهیه‌کنندگان طرح جامع تهران در مورد لزوم تجدیدنظر در نحوه سرمایه‌گذاری دولت در طرح‌های صنعتی و عمران شهری در تهران که بیش از سه برابر سهمش از کل جمعیت شهری و پنج برابر سهمش از کل جمعیت کشور بود، دولت همچنان به سرمایه‌گذاری‌های مستقیم و بخش خصوصی از طریق حمایت‌ها و وام‌های سیستم بانکی در بخش‌های عمران شهری، صنعت ساختمان‌های تجاری آپارتمان‌های لوکس، مراکز درمانی، آموزشی، پارک، مراکز ورزشی و تفریحی ادامه می‌داد. در نتیجه تهران به چنان قطب اقتصادی تبدیل شده بود که به‌رغم نگرانی‌های برنامه‌ریزان به رشد خود ادامه می‌داد.

اکباتان چگونه اکباتان شد؟
شرکت نوسازی و عمران تهران در سال 1354 با هدف تولید انبـوه مسکن و احداث پروژه منحصر به فرد 15500 واحدی شهرک اکباتان در غرب تهران تاسیس شد. بزرگ‌ترین پروژه این شرکت، مجتمع مسکونی اکباتان در غرب میدان آزادی است. طراحی مجموعه با توجه به گستردگی آن به صورت جامع و کامل، توسط مشاوران و طراحان خارجی بر اساس فناوری روز اروپا و آمریکا انجام شد. روشن است که معیارهای اجتماعی پیش‌بینی‌شده در طرح نیز معیارهای زندگی غربی باشد. بنابراین هم از نظر ساختمانی و هم از نظر محوطه و خدمات شهری، کلیه خدمات مورد نیاز بر اساس معیارهای غربی مورد توجه قرار گرفته است. در طراحی مجموعه، کل خدمات شهری مورد نیاز مانند سیستم جمع‌آوری فاضلاب و آب باران، تصفیه‌خانه فاضلاب، مجموعه‌های آموزشی، اداری، تجاری، بهداشتی، ورزشی، فرهنگی، سیستم ارتباطی مناسب و در موارد لزوم غیر هم‌سطح و فضای سبز پیش‌بینی و اجرا شده، به طوری که زندگی در آپارتمان و کل مجموعه با آرامش همراه باشد. طرح شهرک اکباتان از نظر تامین مسکن، با توجه به گستردگی طرح و سعی در ایجاد تسهیلات اقتصادی و وام، و نیز نحوه واگذاری آپارتمان‌ها، اثر مثبتی در تامین مسکن قبل و بعد از انقلاب داشته است.
حال اگر شهرک اکباتان را از سه بعد کالبدی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار دهیم متوجه می‌شویم که به لحاظ کالبدی، فناوری به کار گرفته‌شده در اکباتان پیش از انقلاب اسلامی که در دو دهه بعد از انقلاب نیز ادامه یافت، آخرین فناوری وارد‌شده از غرب بود. طراحی، مدیریت ساخت، عوامل و عناصر موردنیاز این طرح بزرگ در حد جزییات دقیق موجب شد که با وجود خروج مدیران شرکت از کشور در سال اول انقلاب اسلامی، سیستم کالبدی و مدیریت شرکت تا دو دهه پابرجا باشد. به لحاظ اقتصادی نیز استفاده از فناوری‌های روز در این طرح 15 هزارواحدی، و صرفه‌جویی پیش‌بینی شده در همه ابعاد کالبدی و مدیریتی، موجب شد طرح شهرک اکباتان در مقایسه با طرح‌های مشابه اما در مقیاسی کوچک‌تر، اقتصادی‌تر و ارزان‌تر باشد. در حالی که انتظار می‌رود طرح‌های مشابه که در ابعادی کوچک‌تر اجرا شده‌اند به طور طبیعی هزینه‌های بالاسری و مدیریتی کمتری داشته باشند و در نتیجه ارزان‌تر باشند.
سکونت در شهرک اکباتان از سال 1356 با اقامت کارمندان دولت آغاز شد. اکثریت این قشر در آن زمان، به لحاظ تحصیلات از میانگین جامعه بالاتر بوده‌اند و همچنین نماینده الگوهای رفتاری و شیوه زندگی‌ای بودند که در آن زمان، به نسبت هنجارها و الگوهای مرسوم در جامعه، «مدرن» تلقی می‌شدند. ویژگی‌های این اقشار، تاثیر بسزایی در هویت شهرک اکباتان و تصویر آن در اذهان سایر شهرنشینان تهرانی داشته است.
وجود فضاهای سبز و باز مناسب و همچنین شهرت آپارتمان‌های اکباتان به دوام و استحکام، دسترسی نزدیک به خدمات وابسته به سکونت، و منزلت اجتماعی آن، در مجموع، امتیازاتی را برای آن ایجاد کرده بود که در مقابل هزینه تامین مسکن در آن، با توجه به قرارگرفتن در حاشیه شهر با‌صرفه بود و باعث جذب جمعیت جدید به اکباتان می‌شد. اما این جاذبه در میان تمامی کسانی که توانایی سکونت در اکباتان را داشتند، شکل نگرفت. تحولات صورت‌گرفته از زمان شکل‌گیری شهرک اکباتان تاکنون به نحوی بوده که به‌زعم افزایش جمعیت، اکباتان از همگنی اجتماعی نسبی برخوردار بوده و این همگنی اجتماعی بر هویت محله‌ای آن تاثیر قابل توجهی گذاشته است. شکل گرفتن هویت اکباتان بر اساس اقشار اولیه ساکن، باعث شد تا گروه‌های جدیدی که به آن وارد شدند اغلب به لحاظ ویژگی‌های فرهنگی و الگوهای رفتاری مشابه ساکنان اولیه باشند و گرایش به این شباهت در آنها وجود داشته باشد. البته این واقعیت را نمی‌توان منکر شد که شاید در دوره کوتاهی از شکل‌گیری اکباتان که می‌توان آن را دهه اول تا نیمه دهه دوم دانست، به دلیل عدم انسجام اجتماعی جامعه‌ای که تازه در حال شکل‌گیری بود پاره‌ای ناهنجاری‌ها در شهرک امکان بروز داشت.
موقعیت قرارگیری شهرک نیز نقش عمده‌ای در فرآیند هویت‌یابی آن تاکنون ایفا کرده و این ویژگی همچنان بر هویت اکباتان تاثیر عمده دارد. این شهرک به عنوان یک شهرک مسکونی طراحی‌شده با فرم مشخص و محل زندگی اقشار متوسط، در زمان شکل‌گیری خارج از بافت متراکم شهر در بخش غربی تهران ساخته شد و به سبب این موقعیت حاشیه‌ای، در جریان توسعه شهری، بافتی کاملاً متمایز، هم به لحاظ فیزیکی و هم به لحاظ اجتماعی، پیرامون آن شکل گرفته است. جمعیت ساکن در محدوده پیرامونی شهرک اکباتان را اقشار کم‌درآمد تشکیل می‌دهند که به لحاظ الگوهای رفتاری، سرمایه فرهنگی و شیوه زندگی با اقشار ساکن در اکباتان بسیار متفاوت‌اند. این تمایز اجتماعی میان بیرون و درون بر انسجام درونی شهرک اکباتان افزوده است. دور بودن اکباتان از مرکز شهر و تمایز شدید بیرون و درون آن، باعث افزایش ارتباط ساکنان اکباتان با فضاهای شهرک، غنی شدن هر چه بیشتر این فضاها با فعالیت‌های مختلف، استفاده قابل توجه از فضاهای عمومی و به تبع آن گسترش روابط اجتماعی میان ساکنان شهرک در گروه‌های مختلف سنی و جنسی است.
اختصاصی بودن محدوده شهرک اکباتان برای ساکنان آن نیز در کنار موارد ذکر‌شده مقوم شکل‌گیری هویت اکباتان بوده است. اختصاصی بودن این محدوده سبب شده ساکنان اکباتان، در مقایسه با اهالی دیگر محله‌های شهر، آسان‌تر به بروز گرایش‌های رفتاری‌شان در فضاهای عمومی محل سکونت خود بپردازند و به همین دلیل بیشتر به آن احساس تعلق کنند. از سوی دیگر، رسیدگی به امور این محدوده ضرورت شکل‌گیری نظام مدیریتی محله در اکباتان را ایجاب کرده است و این خود منجر به تقویت انسجام اجتماعی آن شده است.
نوع اقشار ساکن در اکباتان، همگنی اجتماعی در درون و ناهمگنی با بیرون، دور بودن اکباتان از مرکز شهر و اختصاصی بودن محدوده شهرک برای ساکنان باعث شده است که شهرک اکباتان با 30 سال قدمت سکونت هویت محله‌ای قوی داشته باشد. «اکباتانی بودن» در شهرک اکباتان کاملاً معنادار است و در خود شبکه‌ای از معانی را به همراه دارد که بیانگر هویت ساکنان است. این شبکه معانی در قالب عباراتی همچون «اروپای ما» -که اصطلاحی مرسوم در میان ساکنان است و نظام ارزشی و الگوهای رفتاری آنها را بیان می‌کند- به خوبی نمایانده می‌شود.
جلوه این هویت در نوع و میزان سرمایه اجتماعی شکل‌گرفته در شهرک اکباتان نیز نمایان است. جامعه ساکن در اکباتان، واجد سطح بالایی از سرمایه اجتماعی است که در قالب روابط همسایگی، آشنایی‌ها و دوستی‌ها در مقیاس شهرک، و همچنین نهادهای اجتماعی متنوع شهری شکل گرفته است. معاصر بودن الگوی روابط همسایگی و تنوع موضوعی نهادهای اجتماعی بر فراگیری این سرمایه میان گروه‌های مختلف اعم از جوانان و نوجوان، کودکان و کهنسالان و همچنین زنان و مردان، و انتقال آن به نسل‌های جدید ساکن تاثیر بسزایی داشته است. به دلیل این شرایط، شهر‌ک اکباتان از تداوم سکونت برخوردار است و در میان نسل دوم این شهرک نیز تمایل به ادامه سکونت در اکباتان وجود دارد.