دست دادن دوستان

پس از گذشت دهه‌ها، رابطه ترکیه با آمریکا که متحد اصلی نظامی این کشور است، از کودتاها، درگیری‌ها با یونان (متحد ناتو) و تهاجم قبرس در سال 1974 به سلامت گذشته است. اما اخیراً و به خصوص بر سر موضوع جنگ داخلی سوریه و مبارزه با داعش به رهبری آمریکا، این رابطه دوستی حساس‌تر شده است. با کودتای نافرجام اخیر، این روابط در آستانه تبدیل شدن به دشمنی آشکار است.
سلیمان سویلو، یکی از وزرای ترکیه، بدون هیچ مدرکی ادعا کرد آمریکا پشت این توطئه بوده است. آیدین اونال (Aydin Unal) یکی از نمایندگان مجلس از حزب عدالت و توسعه رجب طیب اردوغان در روزنامه یِنی شفق (Yeni Safak) حتی گفت که افسران ارتش آمریکا برای شرکت در مبارزه به جای افسران ترک تغییر چهره داده‌اند. دولت مدتی برق پایگاه هوایی اینجرلیک (Incirlik) را که آمریکا از آنجا حملات هوایی خود علیه داعش را ترتیب می‌دهد، قطع کرد. گفته می‌شود بعضی از هواپیماهایی که در کودتای نافرجام شرکت داشتند ناچار شدند در آنجا فرود آیند؛ فرمانده ترک این پایگاه دستگیر شد. یک موضوع بحث‌برانگیزتر حضور فتح‌الله گولن، رهبر جنبش اسلامی در زمان کودتا در آمریکاست که زمانی متحد آقای اردوغان بود اما بعد یکی از دشمنان او شد. ترکیه خواستار برگرداندن آقای گولن به این کشور است (او همکاری در کودتا را نفی و محکوم می‌کند). بینالی ییلدیریم (Binali Yildirim) نخست‌وزیر ترکیه هشدار می‌دهد اگر آمریکا علاوه بر پرونده چهارجلدی که ترکیه در اختیارش قرار داده برای داشتن مدارک بیشتر به منظور قانع کردن دادگاه‌های خود اصرار ورزد، «حتی زیر سوال بردن دوستی ما در اینجا در دستور کار قرار می‌گیرد».
واکنش آمریکا نیز سرراست است؛ آمریکا می‌گوید این ترکیه است که روابط خود را با آمریکا و غرب به خطر می‌اندازد. جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا گفت «نیش و کنایه زدن آشکار و ادعا درباره نقش ایالات متحده در کودتای نافرجام کاملاً نادرست است و به روابط دوجانبه ما آسیب می‌زند.» او در اظهاراتی دیگر به آقای اردوغان درباره دستاویز قرار دادن کودتا به عنوان بهانه‌ای برای سرکوبی مخالفانش هشدار داد. او افزود: «پاکسازی گسترده چالشی بزرگ در روابط ترکیه با اروپا، ناتو و همگی ماست.»
اگر ترکیه امروز متقاضی پیوستن به اتحادیه اروپا است، شانس موفقیت او اندک است. طبق شرایط عضویت در اتحادیه اروپا لازم است متقاضیان «نظام دموکراتیک پایدار داشته باشند، به دنبال حل مسالمت‌آمیز اختلافات ارضی و قومی باشند، روابط خوبی با همسایگان خود داشته باشند، به حاکمیت قانون و حقوق بشر تعهد نشان دهند، بر نیروهای مسلح خود کنترل دموکراتیک و غیرنظامی داشته باشند، و اقتصاد بازاری داشته باشند». در شرایط کنونی، ترکیه تنها مورد آخر را دارد. معاهده واشنگتن که ناتو بر اساس آن در سال 1949 تشکیل شد، پس از گذشت 12 ماه از اعلامیه به اعضای خود اجازه خروج می‌دهد، اما هیچ ماده‌ای برای اخراج یک عضو ندارد. وزیر دفاع آمریکا، اشتون کارتر، دور شدن از آقای اردوغان را پنهان نمی‌کند. او از اینکه ترکیه تا همین سال جاری به هواپیماهای آمریکا اجازه نداد از پایگاه هوایی اینجرلیک به داعش حمله کنند عصبانی بود. اگر این پایگاه بار دیگر به برگ برنده ترکیه تبدیل شود، فریادهای کنگره برای ترک آنجا و رفتن به پایگاهی دیگر بلندتر خواهد شد.
در ماه‌های اخیر تنش بر سر اتحاد عملی آمریکا با شبه‌نظامیان کرد سوریه موسوم به یگان‌های مدافع خلق (YPG) افزایش یافته است. این یگان‌ها از سوی آمریکا به عنوان موثرترین نیروی زمینی علیه داعش در سوریه تلقی می‌شوند؛ اما اگر ترکیه آنها را با حزب کارگران کردستان (که شورش چنددهه‌ای خود برای استقلال درون ترکیه را از سر گرفته است) یکسان نبیند حداقل نزدیک به آن می‌پندارد. چند تن از نخبگان آمریکا می‌پرسند آیا ترکیه هنوز متحدی قابل اعتماد است. از جمله دلایل آنها برای تردید در این باره بی‌توجهی آقای اردوغان به آزادی‌های دموکراتیک، سیاست خودتخریبی او در قبال سوریه و تمایل شدید او به تحریک پایگاه مذهبی حزب عدالت و توسعه با لفاظی‌های خام ضدآمریکایی است. روابط ترکیه با اتحادیه اروپا، که با فاصله زیاد بزرگ‌ترین شریک تجاری او است، جزو آن خطابه‌های ضدآمریکایی نبوده است. در ماه مارس، در قبال تلاش‌های ترکیه برای کاهش جریان پناهندگان و دیگر مهاجران به یونان، اتحادیه اروپا چندین وعده به ترکیه داد و موافقت کرد تا پیشنهاد الحاق این کشور را که راکد مانده بود دوباره به کار اندازد و لغو ویزاهای کوتاه‌مدت به گردشگران و بازرگانان ترکیه را تسریع بخشد، و تلاش‌های ترکیه در جهت پشتیبانی از پناهندگان را تامین مالی کند. این قرار به شدت مورد انتقاد قرار گرفت که تا حدی به دلیل این بود که اتحادیه اروپا ترکیه را برای پناهندگان «کشوری امن» قلمداد کرد. اکنون حداقل دو عنصر اول در معرض خطر قرار دارند.
اگر آقای اردوغان دشمنان بیشتری برای خود نتراشد هوشمندانه عمل کرده است. به همین دلیل، بعضی از مقامات اتحادیه اروپا باور دارند او قرار مربوط به مهاجران را ارج می‌نهد. به علاوه، آقای اردوغان دیگر از اهرمی که تابستان گذشته داشت بهره نمی‌برد، زمانی که هر روزه هزاران پناهنده از ترکیه به مقصد یونان عبور می‌کردند. مسیر بالکان غربی که بیشتر مهاجران برای رسیدن به قلب اروپا از آن می‌گذرند اکنون بسته است، و خبر آن به سرعت در همه‌جا پخش شد. حتی با وجود همکاری کامل ژاندارمری و گارد ساحلی ترکیه، مهاجران دلیل چندانی برای آزمودن بخت خود در یونان ندارند، زیرا نمی‌توانند از این منطقه فراتر بروند.
تحت شرایط این قرارداد باید بیشتر تازه‌واردان به یونان، به ترکیه برگردانده شوند تا درخواست پناهندگی آنان مورد بررسی قرار گیرد. اما قضات پرونده‌های پناهندگی در یونان اغلب از برگرداندن مهاجران امتناع می‌ورزند. هرج و مرج آشکار در ترکیه آنها را با بحث‌های تازه‌ای برای اخراج نکردن پناهندگان روبه‌رو کرده است. اردوگاه‌های نامناسب در جزایر یونان حدود 9 هزار پناهجو را در خود جای داده است که هر روز نیز بر شما پناهجویان آنجا افزوده می‌شود. به علاوه، اگر ترکیه دسترسی بدون ویزا به منطقه بدون گذرنامه شینگن اتحادیه اروپا را به دست نیاورد، تمایل کمتری برای پذیرش پناهجویان اخراجی دارد. مقامات اروپا به پیشرفتی بزرگ در پاییز امیدوار بودند، اما دولت‌های اروپا (و مجلس اروپا) که باید پیمان مربوط به ویزا را امضا کنند زیاده‌روی‌های آقای اردوغان را نادیده نخواهند گرفت. روند الحاق، که هرگز ساده نبوده، اکنون در معرض خطر نیز است. وزرای خارجه اتحادیه اروپا در نشست این هفته خود با قاطعیت اعلام کردند برقراری دوباره مجازات اعدام از سوی آقای اردوغان به قیمت از بین رفتن کاندیداتوری ترکیه تمام می‌شود. آلمان، که مهم‌ترین طرفدار پیمان مهاجران است، به ویژه در این‌باره سختگیر است. سخنگوی خانم مرکل صدراعظم آلمان «صحنه‌های نفرت‌انگیز از هوس و انتقام علیه سربازان ترکیه را به شدت محکوم کرد؛ در پی آن، پاکسازی گسترده قضات توسط آقای اردوغان» پرسش‌های عمیق و نگران‌کننده‌ای را مطرح ساخت.
چالش اروپا یافتن راهی است که نشان دهد آقای اردوغان همچنان یک شریک قابل اعتماد در مدیریت مهاجرت بدون تعدیل انتقاد از افزایش استبداد او است. بعضی نگرانند که موج بعدی پناهجویان به اروپا شهروندان ترکیه باشند.
اغتشاش در ترکیه برای جهان عرب نیز اهمیت دارد، جایی که اردوغان نقشی مهم در آن بازی می‌کند. گروه‌های شورشی جریان اصلی سوریه، که در اطراف حلب تحت فشارند، از اینکه ترکیه آنها را تنها بگذارد نگرانند. روزنامه‌های مصر (کشوری که توسط عبدالفتاح السیسی اداره می‌شود، ژنرالی که خود با کودتا قدرت را به دست گرفت و بر سر موضوع پشتیبانی از اخوان‌المسلمین با آقای اردوغان به شدت دچار اختلافات بود) عنوان‌های امیدوارکننده‌ای چاپ کرده بودند مبنی بر اینکه رئیس‌جمهور ترکیه سقوط کرده است. اما اکنون بدون وجود نشانه‌ای از طعنه و کنایه براندازی او را تکذیب می‌کنند.آیا متحدان می‌توانند آقای اردوغان را برای تغییر مسیر ترغیب کنند؟ جالب است که او درست پیش از این کودتای نافرجام برای پایان دادن به دو روند دیپلماتیک اقدام کرده بود. در ماه ژوئن برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل به توافق رسید؛ روابطی که در سال 2010 در پی کشته شدن 9 شهروند ترک به دست نیروهای اسرائیلی که تلاش می‌کردند محاصره دریایی غزه را نقض کنند، تیره و تار شده بود. آقای اردوغان همچنین از روسیه برای شلیک به سوی جت جنگنده این کشور و سرنگون کردن آن در ماه نوامبر زمانی که اندکی وارد حریم هوایی ترکیه (و سبب عصبانیت شورشیان سوریه) شده بود عذرخواهی کرد. اما نه اسرائیل و نه روسیه نمی‌توانند جایگزین روابط نظامی ترکیه با آمریکا، و روابط اقتصادی با اروپا بشوند. اینکه آقای اردوغان این مسائل را درک کند خود مساله‌ای است.
منبع: اکونومیست