جهان مهندسان

برخی آن را بحران می‌خوانند و برخی دیگر صرفاً اعلام نگرانی می‌کنند اما همه به اتفاق موافق هستند که آموزش مهندسی در انگلیس با چالش‌های جدی روبه‌رو است.
لیست نگرانی‌ها همیشه با کمبود اهل فن شروع می‌شود: بریتانیا سالانه به 110 هزار فارغ‌التحصیل رشته‌های علوم مهندسی و فناوری نیاز دارد در حالی که حدود دوسوم این تعداد را تولید می‌کند. با توجه به اینکه 41 درصد کارخانه‌های انگلیسی در فکر گسترش خود هستند، این کمبود بیشتر نیز خواهد شد.
پس مشکل انگلیس کجاست؟ و چگونه می‌تواند بر این معضل فائق آید؟
اندی میشل، دستیار رئیس اجرایی انجمن «Design and Technology» می‌گوید: بزرگ‌ترین عامل منفی برای ما این است که قدر مهندس‌ها را نمی‌دانیم. در کشورهایی مانند آلمان و اتریش و فرانسه، مهندس‌ها از جایگاهی همانند وکلا و دکترها برخوردارند در حالی که در انگلیس هرگز از چنین شأنی برخوردار نیستند. میشل معتقد است این موضوع باعث بی‌انگیزه شدن جوان‌ها نسبت به تحصیل در رشته‌های مهندسی می‌شود و کمبود سیاستمداران با پیشینه مهندسی نشان می‌دهد «تصمیم‌گیرنده‌ها مهندسی را درک نکرده و قدر آن را نمی‌دانند». به گفته او، مداخله سریع برای افزایش جذابیت مهندسی از سنین پایین، راه حل اصلی برای این مشکل است. دکتر جان نیلون، بنیانگذار شرکت «Cambridge Broadband Networks» نیز با او موافق است: «فکر می‌کنم انگلیس برای برقراری تعادل باید اقدامات بسیاری انجام دهد.»
بحران کمبود معلم‌های خوب و منابع مناسب در سطح مدارس نیز از دیگر مسائلی است که میشل به عنوان کاهش‌دهنده میل دانش‌آموزان به تحصیل در رشته‌های مهندسی برمی‌شمارد: طی 30 سالی که من در عرصه آموزش فناوری فعالیت داشته‌ام، هرگز اوضاع را به این شدت بد ندیدم. واقعاً نگران این رشته هستم. وقتی از دست برود و آن کلاس‌های کارگاهی و تخصص و مهارت از بین برود، ده‌ها سال و شاید بیشتر برای بازسازی آن نیاز است.
مشکل دیگری که انگلستان با آن سروکار دارد، بحث جنسیتی در تحصیل در رشته‌های مهندسی است. هرچند در انگلیس، دختران به میل خود علاقه‌ای به ورود به رشته‌های مهندسی نشان نمی‌دهند اما ایران ورود به برخی رشته‌های مهندسی را برای زنان ممنوع کرده و از همین رو، انتقادات زیادی از داخل و خارج متوجه خود ساخته است. بر اساس تحقیقی که موسسه مهندسی و فناوری انجام داده، تنها شش درصد از مهندس‌های انگلیس، زن هستند و در سال 2013، تقریباً تنها نیمی از دختران مدارس دولتی انگلیس، در کلاس‌های فیزیک سطح بالا ثبت نام کرده‌اند، فاصله جنسیتی در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات، اندکی کاهش یافته‌ است.

مهندسی در کشورهای مختلف چگونه است؟
فرانسه
مهندس‌های فرانسوی هنوز از مدارس مهندسی فارغ‌التحصیل می‌شوند و تعداد بسیار کمی از آنها از دانشگاه بیرون می‌آیند. از میان حدود 160 مدرسه مهندسی، چندتای آنها را به نام «مدارس بزرگ» می‌خوانند و تحت حمایت وزارتخانه‌های دولتی از جمله وزارت دفاع و صنعت هستند. شهریه این مدارس از مدرسه‌هایی که تحت حمایت بخش خصوصی است، بسیار پایین‌تر است.
فرانسه حدود 600 هزار مهندس دارد که از بین آنها 400 هزار نفر گواهی مهندسی دارند و سالانه نیز تعداد 30 هزار فارغ‌التحصیل که مدرک گرفته‌اند، به این تعداد افزوده می‌شود.
بیشتر مدارک بعد از پنج سال تحصیل به دانش‌آموختگان داده شده که دو سال آن صرف کارآموزی می‌شود. در سال‌های اخیر مدارس بیشتری فوق‌لیسانس مهندسی را نیز به برنامه آموزشی‌شان افزوده‌اند.
آلمان
لئو از شرکت اکوماشین می‌گوید: «آلمان از پیشروهای مهندسی است. برای اینکه بدانیم چرا، باید به تاریخچه صنعتی‌شدن کشور، نقش دولت، میتلستند (لفظ مورد استفاده برای بنگاه‌های کوچک و متوسط در زبان آلمانی)، مدل کارآموزی و انتخاب سیاست‌ها توجه کرد.»
از آن رو که آموزش مهندسی از مدل به مراتب فنی‌تر و حرفه‌ای‌تری پیروی می‌کند، مدرک دانشگاهی در این رشته‌ها مفهومی را ندارد که در سایر کشورهای اروپایی حمل می‌کند.
آموزش مهندسی در 42 دانشگاه و 99 دانشکده علوم کاربردی رواج دارد. سیستم آموزشی از سطح گواهی مهندسی به لیسانس و فوق‌لیسانس تغییر پیدا کرده است اما دانشجویان هنوز از این مساله گله دارند که مفاد درسی‌شان با سایر کشورهای اروپایی قابل قیاس نیست و به پای آنها نمی‌رسد. بر اساس داده‌های انجمن مهندس‌های آلمانی، این کشور در سال 2013 با کمبود 36 هزار مهندس روبه‌رو بود.
سوئد
در مدارس این کشور، فناوری یک موضوع درسی اجباری است. گرچه بازرسان مدارس به این مساله انتقاد دارند که چطور این موضوع را از برنامه درسی مدارس پنهان ساخته‌اند.
در سال 1992، در سوئد برنامه‌ای برای جذب نوجوانان به تحصیل در رشته‌های مهندسی آغاز شد. در این برنامه، نوجوان‌های 15‌ساله با گذراندن دوره‌های سه یا چهارساله گواهی مهندسی دریافت می‌کردند. نسخه جدیدتری از آن برنامه نیز در سال 2011 به طور آزمایشی اجرا شد و آنهایی که سه سال در مدرسه‌های فنی و حرفه‌ای تحصیل‌کرده بودند، یک سال دیگر نیز به دوره‌شان اضافه شد. پیش‌بینی شده که سوئد تا سال 2030 با کمبود 50 هزارنفری مهندس روبه‌رو خواهد بود. این کشور برای تشویق دانش‌آموزان به مهندسی، برنامه‌ای با اسم «Teknikspranget» (جهش فناوری) را آغاز کرده تا صنایع را به دانشگاه‌ها پیوند بدهد و تعداد دانشگاه‌هایی را که رشته‌های 5‌ساله کارشناسی ارشد با استاندارد طلایی ارائه می‌کنند، افزایش داده است.
چین
در چین تحصیلات تا 15‌سالگی رایگان است. خانواده‌های شهری و فرهیخته‌تر فرزندان‌شان را به دبیرستان می‌فرستند تا در آنجا برای گائوکائو (آزمون ورودی ملی دانشگاه) آموزش ببینند. آموزش تجربی و تمرکز بر ریاضیات و علوم در بین عموم رایج است. دانش‌آموزانی که می‌خواهند پس از چهار سال مدرک مهندسی بگیرند، بیشتر وقت‌شان را در کلاس گذرانده و کمی از آن را در لابراتوار سپری می‌کنند.
بر اساس آمار یونسکو، چین سالانه 3 /1 میلیون دانشجوی مهندسی دارد که شامل 650 هزار فارغ‌التحصیل دانشگاه نیز می‌شود. در چین، 40 درصد مهندسان، زن هستند. طرح اصلاحات 10ساله آموزشی چین، تاکید شدیدتری بر آموزش فنی و حرفه‌ای دارد. دانشگاه‌ها موظف هستند همان‌طور که از دبیرستان‌های عادی دانشجو می‌پذیرند، از مدارس فنی و حرفه‌ای نیز پذیرش داشته باشند.
آزمون سراسری ورودی دانشگاه نیز دومرحله‌ای خواهد شد؛ یکی برای محک مهارت‌های فنی دانشجوهای متقاضی و دیگری برای آزمایش دانش آکادمیک آنها. چین تصمیم دارد آموزش مهندسی را به طرزی مناسب گسترش دهد و رشته‌های کاربردی مهندسی را نیز دربر گیرد و دانشجوها را به مطالعه فراتر از مفاد درسی تشویق کند. دانشگاه تسینگوآ در چین، سومین دانشگاه برتر مهندسی و فناوری آسیاست.
آمریکا
بخش اعظمی از رونق اقتصادی آمریکا مدیون تعالی این کشور در مهندسی است که از نظام آموزش عالی خوب نشات می‌گیرد. موسسات مختلف و متنوع- از کالج‌های کوچک گرفته تا هاروارد و ام.آی.تی، با یک فرهنگ مشوق روحیه کارآفرینی و ریسک‌پذیری اداره می‌شوند و به همین خاطر هم هست که آمریکا در آموزش مهندسی شهرت جهانی دارد.
هر چند مقام برتر آمریکا توسط هند و چین به چالش کشیده شده است اما از آن روی که نسبت جمعیت دو کشور هند و چین به هر کشور دیگری در جهان برتری ناعادلانه دارد، نمی‌توان آمریکا را بازنده دانست. بسیاری از تحلیلگران معتقد هستند که بهتر است هند و چین را از این قیاس دور نگه ‌داریم. به همین ترتیب، هیات اعتباربخشی آمریکا برای مهندسی و فناوری (ABET)، یک روش جدید تعبیه کرده که به مدارس مهندسی اختیار و انعطاف‌پذیری بیشتری برای به‌روزرسانی برنامه درسی و خلاقیت می‌دهد. البته این برنامه کاملاً موفقیت‌آمیز نبوده است. از دهه 1990 تا 2010، سطح فارغ‌التحصیلان کالج در آمریکا، به طور کل 50 درصد افزایش یافته است اما در همان بازه زمانی، تعداد فارغ‌التحصیل‌های مهندسی به تعداد 120 هزار نفر تقلیل یافته است.
در واکنش به این موضوع، شورای شغل و رقابت ریاست جمهوری آمریکا نیز اعلام کرد که سران 45 صنعت مشاغل کارآموزی‌شان را در سال 2012 دو برابر کردند. این اقدام بخشی از تلاش آمریکا برای جبران کمبود مهندس بود و منجر به تولید سالانه 10 هزار مهندس بیشتر از کالج‌ها و دانشگاه‌های این کشور می‌شد.
ایتالیا
این کشور در کل حدود 540 هزار فارغ‌التحصیل مهندسی دارد. در نظام آموزشی ایتالیا، دانشجوها برای کسب مدرک مهندسی باید به مدت پنج سال در دانشگاه‌های پلی‌تکنیک تحصیل کنند. مضاف بر آن، گذراندن دوره دوساله ارشد یا پنج‌ساله دکترا، برایشان القاب مهندس یا دکتر را به ارمغان می‌آورد. کارکنان بدون مدرک، اما با تجربه مهندسی، می‌توانند وظایف تکنسینی را بر عهده بگیرند اما تنها یک فارغ‌التحصیل مهندسی است که می‌تواند مسوولیت حقوقی مهندسی پروژه را عهده‌دار شود. رکود اقتصادی در ایتالیا، به طور خاص به بخش تولید صدمه زد. بر اساس آمار انجمن کسب و کار، بیش از 120 هزار تولیدکننده ایتالیایی کار خود را تعطیل کردند و بیش از 2 /1 میلیون شغل صنعتی از اوایل قرن جاری از بین رفته است.
هند
13 موسسه فناوری در هندوستان، به عنوان مراکز عالی شناخته‌شده هستند. حدود 300 هزار دانشجو در آزمون ورودی آنها شرکت می‌کنند اما تنها چهار هزارنفر وارد می‌شوند. در هند، 20 موسسه فناوری ملی نیز وجود دارد. تخمین زده شده که شمار فارغ‌التحصیل‌های مهندسی در هند بین 120 هزار تا یک میلیون در تغییر است.
بر اساس یک گزارش تحلیلی از یونسکو، «نظام آموزش مهندسی هندوستان را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: برخورداری از مزیت کالج‌های خصوصی که حدود 80 درصد کل کالج‌ها را تشکیل می‌دهد، کمبود شدید دانشکده -حدود 40 هزار محل، کمبود شدید صاحبان مدرک PhD- حدود 15 هزار نفر، کمبود کارشناس ارشد فناوری -حدود 30 هزار نفر، تولید ناچیز دکترا- فرار مغزهای داخلی.» صنایع با دانشگاه‌ها کار می‌کنند تا مهارت‌های فارغ‌التحصیلان و نرخ اشتغال را افزایش دهند.
سنگاپور
نمره‌دهی در نظام آموزشی سنگاپور با سطوح کیفی O تا A انجام می‌شود. دانش‌آموزانی که می‌خواهند مدرک مهندسی بگیرند، باید در رشته‌های سه‌ساله دیپلم مدرسه‌های پلی‌تکنیک ثبت‌نام کنند و بعد از آن می‌توانند به دانشگاه مهندسی بروند. حدود 20 هزار فارغ‌التحصیل رشته‌های علوم مهندسی سالانه از دانشگاه‌های سنگاپور خارج می‌شوند اما در این کشور نگرانی‌ها معطوف به رشته حقوق و علوم اقتصادی است.
وزارت آموزش و پرورش، صنایع را تشویق می‌کند که رابطه نزدیک‌تری با مدارس داشته باشند.
استرالیا
بین سال‌های 2006 تا 2001، موجودی مهندس‌های دارای صلاحیت در استرالیا سالانه 6 /5 درصد افزایش یافت و تا مرز 264 هزار نفر نیز رسید که 31 هزار نفر آنها زن بودند. حدود 80 درصد مهندس‌های استرالیایی مدرک دارند که برای اخذ آن چهار سال درس خوانده‌اند و حدود 10 درصد این تعداد نیز مدرک فوق‌لیسانس دارند. در سال 2012، دولت نظام «تقاضامحور» را معرفی کرد و محدودیت اماکن دانشگاهی را برداشت و به دانشگاه‌ها اجازه داد به تقاضای مردم پاسخ دهند. شواهدی که بلافاصله به دست آمد، نشان می‌داد که این اقدام تقاضای بالا برای ثبت نام در رشته‌های مهندسی را متوقف کرد. یک مهندس استرالیایی می‌گوید این نگرانی وجود دارد که استرالیا افراد مستعد و با مهارت بومی کمی تربیت کرده و برای واردات نیروی متخصص و فنی از خارج تحت فشار است.