از فراز تا فرود

علیرضا ارزنده / کارشناس حمل ونقل هوایی

شرکت هواپیمایی ایران ایر در طول عمر 54 ساله خود شاهد فراز و فرودهای بسیاری بوده است. در سال 1340 این شرکت ملی اعلام شد و تمام امکانات و پرسنل دو شرکت پرشین ایرسرویس و ایرانیان ایرویز را در اختیار گرفت و نشان جدید آن مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفت.
سال‌های پایانی دهه 70 بی‌هیچ تردیدی و با اتفاق نظر دوران طلایی هماست. در آن سال‌ها هواپیمایی ملی ایران به عنوان رو به رشدترین شرکت هواپیمایی جهان شناخته شد و در عین حال یکی از ایمن‌ترین، مدرن‌ترین و پر‌درآمدترین شرکت‌های هواپیمایی دنیا لقب گرفت. حدود 40 سال پیش (1355) در کنار کوانتاس استرالیا نام هواپیمایی ملی ایران به عنوان ایمن‌ترین شرکت هواپیمایی جهان اعلام شد تا آن سال هما فقط یک حادثه در پرونده خود داشت که مربوط به سانحه داگلاس دی‌سی در سال 1331 بود.
تیمسار خادمی اولین مدیر‌عامل هما که از ابتدای ملی شدن این شرکت تا سال 1357 (وی سه ماه قبل از پیروزی انقلاب در منزل خود در امام‌زاده قاسم تهران فوت کرد) در همین سمت مشغول به کار بود برنامه‌های توسعه‌ای برای افزایش ناوگان هما در سر داشت. مهم‌ترین برنامه این بود که تا سال 1367 ناوگان این شرکت را به 250 پرنده افزایش دهد و از موقعیت استراتژیک ایران به عنوان نقطه اتصال شرق و غرب عالم حسن استفاده را برده و ایران را به مرکز ترانزیت بار و مسافر در جهان تبدیل کند. این هدف دور از دسترس نبود چرا که هما بهترین‌ها را در خود داشت. بهترین‌ها در بخش‌های تعمیرات و هوانوردی و برنامه‌ریزی و به‌طور کلی در تمام بخش‌ها.
در میانه دهه 70 میلادی هما پروازهای بدون توقف بین‌قاره‌ای بسیاری را انجام می‌داد. در این دوران فقط 30 پرواز هفتگی در مسیر تهران-‌لندن انجام می‌شد. طولانی‌ترین پرواز بدون توقف در سال 1354 با جت بوئینگ 707 با یک توقف در هیثروی لندن انجام شد و همین مسیر بعدها توسط بوئینگ 747 بدون توقف ادامه داده شد و تا پیروزی انقلاب ادامه پیدا کرد. این مسیر در آن دوران رکورد طولانی‌ترین مسیر بدون توقف را به خود اختصاص داده بود. در شانزدهم مهر 1356 هما قرارداد خرید دو فروند جت مافوق صوت کنکورد را با کنسرسیوم انگلیسی-فرانسوی سازنده آن به امضا رساند که البته این هواپیماها هرگز تحویل داده نشد چرا که ایران در سال 1359 این قرارداد را فسخ کرد.
هما همچنین با خرید شش فروند ایریاس A300 در سال 1356 به عنوان اولین بهره‌بردار از ایرباس در خاور‌میانه لقب گرفت و یکی دیگر از اولین‌ها را به کلکسیون اولین‌های خود افزود.
سازمان هما در سال 1357 برای بهره‌برداری از 150 هواپیما تنظیم شده بود. این سازمان در طول سال‌های تحریم حفظ شد و امروز با داشتن 20 پرنده فعال همان سازمان را دارد. بی‌شک در حال حاضر به دلیل نداشتن هواپیما به اندازه کافی سازمانی بزرگ و کم‌تحرک را شاهد هستیم اما بد نیست به سال‌های نه‌چندان دور ایران ایر نیز نگاهی بیندازیم.
تا سال 1384 هواپیمایی جمهوری اسلامی حدود 65 هواپیمای فعال داشت که پروازهای بین‌المللی زیادی به اروپا و سایر نقاط جهان انجام می‌داد. پنج پرواز هفتگی به لندن، شش پرواز هفتگی به فرانکفورت، سه پرواز هفتگی به ژنو و چهار پرواز هفتگی به وین فقط بخشی از پروازهای این ایرلاین حامل پرچم در سال‌های 1385-1384 بود. همچنین هواپیماهای دیگر این شرکت نسبت به جابه‌جایی مسافران داخلی اقدام می‌کردند که پروازهای خارجی شرکت را پشتیبانی می‌کرد. با افزایش تحریم‌ها و سیاست‌های اشتباه سال‌های منتهی به سال 92 (84 تا 92) تعداد پرنده‌های هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران به 25 فروند کاهش یافت و اتحادیه اروپا از پرواز هواپیماهای 747 ایران به فرودگاه‌های آن اتحادیه ممانعت به عمل آورد و در یک کلمه ایران ایر به دلیل سیاست‌های غلط و نه به دلیل بی‌کفایتی ایرلاین زمینگیر شد. درست است که شرکت هواپیمایی ایران ایر با بالا رفتن سن هواپیماهای خود تعمیرات پر‌هزینه‌تر و پروازهای گران‌تر و کم‌سودتری را تجربه می‌کرد اما کادر حرفه‌ای هما از پس ماجرا به خوبی بر‌می‌آمد که البته بازنشستگی تعداد زیادی از کارشناسان خبره این شرکت ضربه دیگری بود که سبب تحلیل رفتن این شرکت هواپیمایی شد. جالب اینکه بازنشستگان هما که همگی دوره‌دیدگان بوئینگ و ایرباس بودند و تجربه کم‌مانندی در هما کسب کرده بودند پس از بازنشستگی جذب ایرلاین‌های خصوصی شدند و فقط هما بود که از نبود آنان آسیب دید.
سیاست‌های اشتباه سبب شد فراتر از هزینه چشمگیر و غیر‌متعارف تعمیرات امکان تامین قطعه برای هواپیماها غیرممکن شود و شاید یکی از دلایل کاهش هواپیماهای فعال هما از 65 به 20 همین موضوع باشد.
هما با قراردادهایی که با شرکت‌های معتبر هواپیمایی نظیر KLM و Lufthansa و سایر ایرلاین‌ها داشت مسافران پروازهای بین‌المللی را به نیمه راه (لندن، فرانکفورت، پاریس و‌...) می‌رساند و ادامه مسیر تا قاره آمریکا و استرالیا و کانادا را آن شرکت‌ها به نمایندگی از هما انجام می‌دادند که این مسیرها نیز با زمینگیر شدن هواپیماهای ایران ایر از دست رفت و مسافر ایرانی هم نسبت به این پروازها اقبالی نشان نمی‌دهد. بد نیست اشاره کنیم که پروازهای هما در این مسیرها توسط بوئینگ 100-747 با گنجایش 450 مسافر انجام می‌شد اما امروز این آمار رویایی بیش نیست.
با برداشته شدن تحریم‌ها و در دوره پسا‌تحریم هما اقدام به خرید تعدادی هواپیما کرد که با نگاهی کارشناسانه خریدی هوشمندانه محسوب می‌شود. برای برگشتن به ابتدای دهه 80 هجری شمسی هم‌اینک هما نیاز به 60 فروند هواپیما دارد تا امکان بازیابی بازار داخلی را داشته باشد و مسافر داخلی را با خود آشتی دهد. از آنجا که عمده پروازهای بین‌المللی از فرودگاه امام انجام می‌شود هما باید بتواند مسافران داخلی را به مقصد تهران جابه‌جا کند که ناوگان 320 سفارش داده‌شده این ماموریت را بر عهده خواهد داشت. ماموریت دیگر ایرباس‌های 320 پروازهای برد متوسط به کشورهای همسایه خواهد بود بنابراین خرید 320 و در کنار آن بوئینگ 737 خریدی هوشمندانه بوده است.
در برنامه هما برای خرید هواپیما سه استراتژی همراستا و مهم دیده می‌شود. پروازهای برد کوتاه و متوسط که در بالا به آن اشاره شد و پروازهای برد بلند. برای برد متوسط علاوه بر ایرباس‌های 320، ایرباس 330 هم در نظر گرفته شده است و هواپیماهای A380 و A350 پروازهای دور برد را انجام خواهند داد.
ایران ایر تعمیر و نگهداری هواپیماهای 320 را تا سطح تعمیرات S یا اورهال انجام می‌دهد لذا با تعمیرات هواپیماهای جدید هم مشکلی نخواهد داشت چرا که سیستم تعمیرات 320 و 330 بسیار شبیه به هم است و پروازهای 350 و 380 نیز با توجه به تجربه هما در تعمیرات سنگین بوئینگ 747 کار مشکل و پیچیده‌ای نخواهد بود.
رقبای ایران ایر در حاشیه خلیج فارس و حتی ترکیش ایرلاین را نیز نباید از یاد برد. خرید هواپیماهای به روز و جدید در بازپس‌گیری سهم ایران از پروازهای بین‌المللی منطقه تاثیر بسیاری دارد که باید به آن توجه کرد. شرکتی که در حال حاضر شبه‌ورشکسته یا ورشکسته است با توجه به شخصیت سازمانی خود که در ورزش به آن شخصیت قهرمانی می‌گویند برای رسیدن به روزهای اوج خود خیز برداشته است و ورود 118 پرنده جدید در تایپ‌های اشاره‌شده ابزاری خواهد بود در دست هما برای پریدن با بال‌های باز پس از سال‌ها پریدن با بال‌های بسته.
با پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز تحریم‌های غیر‌انسانی غرب و آمریکا در بخش هوانوردی شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی در برابر این تحریم‌ها مقاومت کرد.