قلم در خدمت توسعه

مولود پاکروان/نویسنده نشریه

هرگاه بحرانی رخ می‌دهد، آمار تکان‌دهنده‌ای از پدیده‌های نامطلوب اجتماعی ارائه می‌شود، پروژه‌ای به شکست می‌انجامد، یا برگی از فساد مالی یا اداری در سازمان یا نهادی رو می‌شود رسانه‌ها تنها دو رویکرد در پیش می‌گیرند: یا سکوت اختیار می‌کنند یا به انتشار اخبار کوتاه و فوری بسنده می‌کنند که آن هم در میان حجم انبوهی از دیگر اخبار رنگ می‌بازد. بدون تردید سکوت مرگبار رسانه‌ها در برابر رویدادهایی که مهر «مگو» بر آنها می‌خورد یا بی‌تفاوتی آنها نسبت به اقدامات و تصمیماتی که در نهایت به زیان پیشرفت و توسعه کشور تمام می‌شود تقابل و تعارضی جدی با مسوولیت اجتماعی آنان دارد. این نگاه منفعل، سطحی و غیرمسوولانه روزنامه‌نگاران تنها در حوزه اقتصاد آسیب‌زننده نیست. بی‌توجهی به آنچه در سایر زمینه‌ها از بهداشت و سلامت گرفته تا آموزش و حقوق زنان و کودکان رخ می‌دهد نیز می‌تواند در نهایت راه‌های توسعه را بر کشور سد کند. اطلاع‌رسانی وظیفه و مسوولیت اجتماعی رسانه‌هاست اما مهم‌تر از آن پایش، بررسی و ارزیابی اقداماتی است که قرار است به بهبود شرایط کشور منتهی شود. این جنبه از روزنامه‌نگاری که بخشی از آن توسط «روزنامه‌نگاری توسعه» به انجام می‌رسد اما، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. آنچه روزنامه‌نگاری توسعه را از سایر روش‌های ژورنالیستیک متمایز می‌کند آن است که وظیفه خبرنگار توسعه پیش از بروز بحران آغاز می‌شود و تا مدت‌ها پس از آن ادامه دارد. اگر قرار است رسانه در خدمت توسعه باشد باید پیش از هر اقدامی با پژوهش و ارزیابی فرصت‌ها و تهدیدها را هشدار دهد، در جریان اقدامات، مردم را به مشارکت فرا بخواند و در صورت بروز بحران یا شکست، پس از آنکه خبرنگاران و دوربین‌ها صحنه رویداد را ترک کردند به تحقیق و تفحص ادامه دهد و علل و عوامل بروز شکست را بررسی و گوشزد کند. بر مبنای آنچه گفته شد به نظر می‌رسد با حوزه نه چندان آسانی از روزنامه‌نگاری روبه‌رو هستیم که بی‌شک مرد میدان می‌طلبد.
اما چرا روزنامه‌نگاری در کشور کمتر در خدمت توسعه قرار گرفته است؟ بخشی از پاسخ به این سوال در این واقعیت نهفته است که اساساً خبرنگاران و دست‌اندرکاران رسانه‌ها با مفهوم توسعه و روزنامه‌نگاری توسعه آشنا نیستند. آنها حتی نمی‌دانند آنچه می‌نویسند یا تهیه می‌کنند آیا در زمره اخبار یا گزارش‌های توسعه می‌گنجد یا خیر؟ آشنایی با مفهوم روزنامه‌نگاری توسعه شاید اولین قدم برای درک علل برخی ناکامی‌های مطبوعات و دیگر رسانه‌های کشور در خدمت‌رسانی به توسعه باشد.

روزنامه‌نگاری توسعه چیست؟
اندیشمندان مختلفی به تبیین رابطه میان رسانه‌ها و توسعه پرداخته‌اند. عده‌ای رسانه را ابزاری در خدمت توسعه و گروهی آن را از نتایج توسعه می‌دانند. اما آنچه غیرقابل انکار است نقش و تاثیر رسانه در فرآیند توسعه همه‌جانبه یعنی توسعه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است. به طور کلی بحث رسانه و توسعه، زمینه در مطالعات و برنامه‌ریزی‌های نوسازی بعد از جنگ جهانی دوم دارد. در نخستین نظریه‌های مطرح‌شده در دهه 50 میلادی، برای نوسازی جوامع به نقش ارتباطات در توسعه توجه شد. در آن زمان توسعه را عملاً مترادف با رشد اقتصادی می‌دانستند و به همین دلیل، نقش ارتباطات در رشد اقتصادی بیش از هر چیز دیگر مورد توجه قرار گرفت.
زمان پیدایش مفاهیم روزنامه‌نگاری توسعه و اخبار توسعه، دقیقاً روشن نیست؛ ولی می‌توان ریشه‌های آن را مرتبط با برنامه‌های توسعه در فیلیپین در اواسط دهه 1960 دانست. در آن زمان، به روزنامه‌نگاران فیلیپینی توصیه شد در نحوه ارائه گزارش‌های مربوط به توسعه، به ویژه موضوعات اقتصادی تجدید نظر کنند. دو روزنامه‌نگار اندیشمند فیلیپینی به نام چالکلی و مرکادو معتقد بودند سازمان‌های خبری، توسعه اقتصادی و اجتماعی را به شیوه‌ای سطحی پوشش می‌دهند و روزنامه‌نگاران نیز به انتشار اطلاعیه‌ها و نقل قول‌های دولت اکتفا می‌کنند بدون آنکه جایی برای تحلیل و ارزیابی اقدامات و برنامه‌های توسعه باقی بگذارند.
اگر روزنامه‌نگاری توسعه را ترکیبی از روزنامه‌نگاری عینی، تحقیقی، انتقادی و تشریحی بدانیم این سبک روزنامه‌نگاری، یعنی استفاده از تمام مهارت‌ها و فنون این حرفه، برای آنکه مخاطبان نه‌تنها از وقوع رویدادهای توسعه آگاهی یابند، بلکه از علت، چگونگی و نحوه اجرای برنامه‌ها نیز مطلع شوند و برای مشارکت در برنامه‌ها انگیزه پیدا کنند. روزنامه‌نگاری توسعه توجه ویژه و مستمری به پوشش ایده‌ها، سیاست‌ها، برنامه‌ها، اقدامات و رویدادهای مربوط به توسعه دارد و آنچه این شیوه از روزنامه‌نگاری را از روش‌های رایج در رسانه‌ها متمایز می‌کند تمرکز بر تولید محتوای مبتنی بر تحقیق و پژوهش و تحلیل و تفسیر رویدادهایی است که در نهایت بر توسعه و پیشرفت جامعه تاثیر مثبت می‌گذارد.
گفته می‌شود وظیفه اصلی روزنامه‌نگاران آگاه ساختن جامعه از رویدادها و واقعیت‌هاست. وظیفه دومی که برای خبرنگاران تعیین شده است تفسیر و تحلیل این رویدادها و در صورت امکان نتیجه‌گیری، پیش‌بینی و ارائه راهکار و راه‌حل برای حل مسائل و مشکلات و بهبود شرایط است. این وظیفه بیشتر متوجه خبرنگاران سیاسی، حوادث و نویسندگان سرویس‌های اجتماعی، فرهنگی و... است. اما خبرنگاران توسعه وظیفه سومی نیز بر عهده دارند: وظیفه مثبت و موثری که به آن «نقش ترویجی» می‌گویند. آنها نه‌تنها موظف‌اند واقعیت‌های اقتصادی جامعه را منعکس و تفسیر کنند بلکه باید فرآیندهای توسعه‌بخش را ترویج کنند و آن را با زندگی روزمره یکایک شهروندان پیوند بزنند. روزنامه‌نگاران توسعه باید به مخاطبان خود کمک کنند تا دریابند توسعه تا چه اندازه اهمیت دارد، در مورد مشکلات توسعه‌ای بیندیشند، چشمان آنان را به روی راه‌حل‌های ممکن بگشایند و آنان را برانگیزند تا در حل مشکلات به دولتمردان کمک کنند. ضمن آنکه با نقد منصفانه و غیرجانبدارانه رویکردهای توسعه‌بخش دولت باید اصلاح تصمیمات و روندهای اجرایی را تسهیل کنند. نکته دیگر آنکه روزنامه‌نگاری توسعه مختص نخبگان جامعه نیست بلکه متعلق به عموم مردم است. بنابراین روزنامه‌نگاران توسعه باید قادر باشند مفاهیم را با زبان ساده به مردم منتقل کنند و از پیچیده‌گویی و دشوارنویسی بپرهیزند.
برخی اندیشمندان وظیفه روزنامه‌نگاران توسعه را در چهار بعد خلاصه کرده‌اند: تفسیر و تحلیل، تحقیق و بررسی موشکافانه و دقیق، نقد سازنده و همراهی صادقانه با عامه مردم (و نه فقط با نخبگان). از این منظر، روزنامه‌نگاری توسعه نه با دیدگاه لیبرتارین‌ها همخوانی دارد که رسانه جمعی را تنها ابزار فراهم کردن اطلاعات و سرگرمی برای مخاطبان می‌دانند و نه مشابه دیدگاه استبدادی است که معتقد است نقد دستگاه سیاسی و دولتمردان در راس، به هر قیمت می‌بایست مسکوت شود و برای حل مشکلات جامعه، رهیافت‌های بالا به پایین توسط رسانه‌ها مورد تایید و ترویج قرار گیرد.
برخی منتقدان می‌گویند اخبار توسعه گاهی با اخبار تحت کنترل دولت یکسان شناخته می‌شود و این خطای بزرگی است. وظیفه اخبار و گزارش‌های توسعه بررسی کیفیت و کارآمدی پروژه‌های توسعه‌بخش در سطح ملی و منطقه‌ای است. به بیان ساده‌تر این مطالب می‌بایست ساختار یک برنامه را با آنچه در عمل تحقق پیدا کرده است مقایسه کند و به تحلیل تاثیر واقعی آن بر زندگی مردم (در مقایسه با آنچه دولت یا سیاستگذاران ادعا می‌کنند) بپردازد. و این همه می‌بایست مستقل از دولت و نظارت آن صورت بگیرد. در عمل گزارش‌های توسعه مسائلی نظیر توسعه اقتصادی، کشاورزی و امنیت غذایی، سلامت، بهداشت و دارو، اشتغال، آموزش، سواد، توسعه تکنولوژی اطلاعاتی، مسکن، محیط زیست، توسعه شهری و روستایی، برابری جنسیتی و... را پوشش می‌دهد. بازیگران اصلی آن به جای دولتمردان، مردم عادی هستند و بر ثبات، مشارکت، هماهنگی، همدلی و وحدت در دستیابی به اهداف توسعه تاکید دارد.
تمامی آنچه گفته شد متاثر از یک دیدگاه کلان نسبت به ارتباطات است. ارتباطات در توسعه، دموکراسی، امنیت صلح و تمامی اصول بشردوستانه که در نهایت به بهبود کیفیت زندگی و ایجاد اصلاحات مثبت و موثر در جامعه منتهی می‌شود نقش مهمی ایفا می‌کند. ایفای این نقش اما مستلزم آن است که تمامی دست‌اندرکاران این حوزه نگاه خود را از شاهدان خنثای وقایع به فعالان حساس و مسوولیت‌پذیر تغییر دهند و به ناظران فعالی تبدیل شوند که این فرآیندها را به چالش می‌کشند، افکار عمومی را نسبت به آن حساس و آگاه می‌کنند و به دنبال ایجاد تغییرات مثبت به نفع توسعه کشور هستند.

اهمیت و الزامات روزنامه‌نگاری در خدمت توسعه
بر کسی پوشیده نیست که رسانه‌ها در اصلاح و توسعه جامعه مدنی نقش مهمی ایفا می‌کنند و روزنامه‌نگاران در افزایش بردباری، مثبت‌اندیشی و مسوولیت‌پذیری در میان توده مردم، نقشی کلیدی و اساسی دارند. متاسفانه می‌توان گفت رسانه‌ها در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نتوانسته‌اند برای درک درست مفهوم توسعه به جامعه کمک کنند. عموم مردم نه از تصمیمات و برنامه‌های در دست اجرای دولت آگاهند و نه از فرصت‌ها و تهدیدهایی که این اقدامات برایشان به همراه می‌آورد. شاید به همین دلیل است که چرخه معیوب ناآگاهی و فقر در بسیاری از کشورهای در حال توسعه همچنان تداوم دارد. این مسوولیت متوجه رسانه‌هاست که با هوشیاری، رویدادهای این حوزه را رصد کنند و با آگاه کردن مردم موانع را از سر راه توسعه بردارند. می‌توان گفت روزنامه‌نگاری توسعه به همین منظور شکل گرفته است؛ تا چارچوبی برای گردآوری و تشریح اخبار فراهم کند و به جامعه بگوید دولتمردان چه می‌کنند تا زندگی آنان را بهبود بخشند و چه فرصت‌هایی برای بهبود شرایط یا مشارکت در فرآیندهای توسعه‌بخش وجود دارد.
اندیشمندان حوزه ارتباطات برای روزنامه‌نگاری توسعه الزامات ویژه‌ای قائل‌اند. بی‌شک نادیده گرفتن هر یک از این الزامات می‌تواند روزنامه‌نگاری را از خدمت رساندن به توسعه بازدارد.
هر جا سخن از توسعه است رویدادها و اخبار می‌بایست به «مردم» ارتباط داده شود. در مطالب توسعه بخش نیازهای افراد برای معیشت، رفاه، هویت و آزادی باید در نظر گرفته شود. این افراد در گزارش‌های توسعه به جای «مفعول»، «فاعل» در نظر گرفته می‌شوند و به جای آنکه هدف اقدامات یا قربانیان آن در نظر بیایند، به عنوان عوامل فعال در صحنه تصویر می‌شوند.
روزنامه‌نگاری توسعه می‌بایست به جای تمرکز بر توسعه اقتصادی بر تمامی ابعاد توسعه از جمله توسعه سیاسی اجتماعی، فرهنگی و حتی نظامی متمرکز باشد.
روزنامه‌نگاری توسعه الزاماً به دنبال طرح ابعاد منفی رویدادها و اقدامات و نقد شکست‌ها و بحران‌ها نیست بلکه با برجسته کردن ابعاد و پیامدهای مثبت هر برنامه، می‌تواند سازنده و امیدبخش باشد. ارائه گزارش از موفقیت‌ها و دستاوردها با نگاه خوش‌بینانه می‌تواند فضای مساعد و امیدوارکننده‌ای برای پیشبرد توسعه و دموکراسی فراهم کند.
روزنامه‌نگاری توسعه به تمام بخش‌های جامعه فرصت سخن گفتن می‌دهد. روزنامه‌نگاران توسعه می‌بایست در کنار تمامی اقشار جامعه حضور داشته باشند و از نگاه آنان مسائل و مشکلات توسعه را ببینند و تشریح کنند. بدین ترتیب به «طیف وسیعی از دیدگاه‌ها» و «مجموعه متنوعی از راهکارها» دسترسی پیدا خواهند کرد که سیاستگذاران و دولتمردان را در بهبود برنامه‌های توسعه‌بخش یاری می‌دهد. به عبارت دیگر مدل ارتباطی روزنامه‌نگاری در خدمت توسعه مدلی از پایین به بالاست. مدل‌های خطی ارتباطات در روزنامه‌نگاری توسعه جایی ندارد.
مشارکت مردم در فرآیند توسعه از مشارکت آنان در تولیدات رسانه‌ای آغاز می‌شود. به رسانه‌های توسعه‌بخش همواره توصیه می‌شود فضای بیشتری را به درج یا نشر دیدگاه‌ها، انتقادها، پیشنهادها و خواسته‌های مردم اختصاص دهند چرا که بدین ترتیب فرصت کسب بینش، آگاهی و تجربه و مهم‌تر از آن مشارکت در توسعه را برای آنان فراهم می‌کنند.
روزنامه‌نگاری توسعه می‌بایست فراتر از ارزش‌های خبری سنتی قدم بردارد. این ارزش‌ها می‌بایست مفهوم دیگری به نام «ترویج» (promotion) را در مسائل توسعه‌ای و راه‌حل‌های ممکن در نظر بگیرند. اخبار می‌بایست بر نیازهای اولیه، ثانویه و ثالث تمامی مردم و نه فقط نخبگان متمرکز باشد. میزان تناسب یا انطباق (Relevance) اقدامات توسعه‌بخش با نیازهای محلی و ملی نیز خود ارزش خبری محسوب می‌شود. اخبار می‌بایست بررسی انتقادی، ارزیابی و گزارش اجرا و تاثیر اقدامات را نیز در بربگیرد.
روزنامه‌نگاران توسعه می‌بایست درک درستی از تفاوت بین اخبار جاری و اخبار توسعه داشته باشند. انتشار مطالبی درباره نرخ بی‌سوادی یا باسوادی در کشور، خبر توسعه نیست؛ ولی تاسیس یک مرکز آموزشی برای مبارزه با بی‌سوادی، خبر توسعه است. یا مطلبی در مورد یک کشف علمی در صورتی به عنوان خبر توسعه شناخته می‌شود که به صورت بالقوه، به بهبود وضع اجتماعی مردم کمک کند. پژوهشگران علوم ارتباطات، خبرهای توسعه را محدود به خبرهای به اصطلاح مثبت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... نمی‌دانند. خبرهای منفی در زمینه‌های گوناگون یعنی گزارش شکست و ناکامی فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و... نیز جزو خبرهای توسعه محسوب می‌شوند. اخبار توسعه، فراتر از خبرهای تشریفاتی یا بولتن‌های روابط عمومی سازمان‌های دولتی و غیردولتی به تجزیه و تحلیل رویدادهای خبری می‌پردازد.

ناکامی روزنامه‌نگاری توسعه در ایران
در بسیاری از کشورها که روزنامه‌نگاری توسعه جایگاه و اهمیت خود را پیدا کرده است روزنامه‌نگاران بسیار فراتر از نشر اخبار فوری و کوتاه در مورد رویدادها، گزارش‌های مشروحی از ابعاد مختلف پروژه‌های توسعه‌بخش در بخش‌های مختلف تهیه می‌کنند و مردم را به مشارکت در این فرآیندها فرامی‌خوانند. امنیت غذایی، حقوق زنان، مشارکت مدنی، پروژه‌های اقتصادی، تصمیم‌سازی‌های سیاسی، راه‌حل‌های محلی برای حل مشکلات بخش کشاورزی و... تنها بخش کوچکی از موضوعاتی هستند که به دستمایه تهیه گزارش‌های تحقیقی جامع و دقیق برای خبرنگاران توسعه تبدیل می‌شود. در کشور ما اما، به نظر می‌رسد این حوزه از روزنامه‌نگاری با کم‌لطفی اصحاب رسانه روبه‌رو شده است و شاید به همین دلیل است که در فقدان یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه یعنی مشارکت رسانه‌ها، توسعه کشور نیز سرعت لازم را پیدا نکرده است. ریشه‌یابی عللی که سبب شده است روزنامه‌نگاری در کشور در خدمت توسعه قرار نگیرد می‌تواند به بازنگری این حوزه کلیدی ژورنالیسم کمک کند.
روزنامه‌نگاری توسعه، حوزه‌ای تخصصی است که به خبرنگاران باتجربه، اهل پژوهش و حرفه‌ای نیاز دارد؛ خبرنگارانی که به خوبی با الزامات کاری خود آشنا باشند و دشواری‌های آن را بپذیرند. روزنامه‌نگاری که در خدمت توسعه قلم می‌زند باید از توانایی کاوش، جست‌وجو، رمزگشایی و تحلیل و تفسیر وقایع بهره‌مند باشد. این مهارت‌ها در شرایط کنونی، که خبرنگاران از حداقل‌های حرفه‌ای‌گری و تخصص بی‌بهره‌اند به طور قطع نایاب است.
روزنامه‌نگاری در خدمت توسعه همواره در معرض تهدیدهای مختلف قرار دارد. کشف و پرده برداشتن از ابعاد مختلف رویدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی توسعه، رسانه و البته خبرنگاران را در معرض دشواری‌ها و خطرات بسیاری قرار می‌دهد. می‌توان گفت روزنامه‌نگاری توسعه اساساً پرهزینه است. در نقطه مقابل، سبک‌های سریع‌تر، کم‌هزینه‌تر و پوپولیستی‌تر روزنامه‌نگاری، هم برای مخاطبان و هم برای روزنامه‌نگاران جذابیت بیشتری دارد. شاید به همین دلیل است که خبرنگاران کار کردن در سایر حوزه‌ها و بهره‌گیری از دیگر روش‌های روزنامه‌نگاری را به روزنامه‌نگاری توسعه ترجیح می‌دهند.
روزنامه‌نگاری توسعه نیازمند رشد مالکیت خصوصی و تجاری شدن رسانه‌هاست. این در حالی است که عمده رسانه‌های کشور از دیرباز دولتی یا تحت حمایت و نظارت دولت بوده‌اند و همواره از عدم استقلال حرفه‌ای رنج برده‌اند. روزنامه‌نگار توسعه باید بتواند فارغ از وابستگی و به دور از هراس از نظارت و توبیخ و تهدید، عملکرد حاکمیت را در حوزه توسعه نقد کند. این مهم نیز تاکنون فرصتی برای شکل‌گیری در رسانه‌های کشور پیدا نکرده است.
یکی از مهم‌ترین الزامات روزنامه‌نگاری توسعه اخبار تولیدی است. رسانه‌ها برای آنکه در خدمت توسعه قرار گیرند می‌بایست تولیدکننده اخبار و گزارش‌ها باشند. متاسفانه وجود ضعف جدی در این حوزه سبب شده است مطبوعات به بازنشر اخبار خبرگزاری‌های داخلی و خارجی و بولتن‌های روابط عمومی‌ها اکتفا کنند و از یکی از مهم‌ترین اصول روزنامه‌نگاری توسعه باز بمانند.
روزنامه‌نگاری توسعه اگر به ابزاری برای تبلیغات سیاسی تبدیل شود می‌تواند بسیار خطرناک باشد چرا که حاکمیت می‌تواند از آن در راستای منافع خود بهره‌برداری کند. روزنامه‌نگار توسعه نباید به سخنگوی بی‌چون و چرای دولت یا سازمان‌ها و نهادهای درگیر توسعه تبدیل شود بلکه باید گوش شنوا و چشم بینای جامعه باشد. تحقق این امر نیازمند وجود انجمن‌های صنفی قوی برای احقاق حقوق روزنامه‌نگاران، آموزش آنها و ایجاد شرایط مناسب روزنامه‌نگاری برای پیشرفت است.
باید به خاطر داشته باشیم که روزنامه‌نگاری توسعه اساساً تابعی از روزنامه‌نگاری عمومی در هر کشور است. مادامی که این حوزه عمومی با چالش‌ها و معضلات عدیده‌ای روبه‌روست نمی‌توان انتظار داشت روزنامه‌نگاری توسعه نیز جایگاه و اعتبار خاص خود را پیدا کند و در خدمت پیشرفت و توسعه قرار گیرد.