دور زدن تحریم‌ها یا خریداری نفت ایران به ثمن بخس

بهرام امیراحمدیان/تحلیلگر مسائل روسیه

روسیه در چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران در پرونده هسته‌ای، رای مثبت داده و اکنون که خود پیامدهای منفی تحریم غرب را در نتیجه تجاوز به خاک همسایه و اشغال بخشی از کشور اوکراین و ضمیمه کردن شبه‌جزیره کریمه به خاک خود حس می‌کند، گویا نسبت به ایران احساس دلسوزی پیدا کرده و می‌خواهد با شکستن فضای تحریم علیه ایران، روزانه 500 هزار بشکه نفت خام ایران را دریافت و به جای آن کالاهای مصرفی، مواد خام، ماشین‌آلات و... از تولیدات خود را به ایران صادر کند. حجم این مبادله 20 میلیارد دلار در سال خواهد بود. اگرچه روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان است، اما ذخایر اثبات‌شده آن تنها اندکی بیش از نصف ذخایر ایران است (74 میلیارد در برابر 140 میلیارد بشکه).
می‌دانیم که بین ایران و روسیه خطوط انتقال نفت وجود ندارد. ایران در دریای خزر دارای سامانه سوآپ نفتی است که می‌تواند روزانه تا بیش از یک میلیون بشکه نفت خام کشورهای حاشیه دریای خزر را دریافت کند و آن را با خطوط انتقال به پالایشگاه‌های تهران و تبریز تحویل دهد تا تصفیه و در مناطق شمالی کشور مصرف شود. به ازای آن، آن مقدار از نفت تولیدی داخلی که به این پالایشگاه‌ها منتقل می‌شده، در پایانه خارک در خلیج‌فارس برای کشورهای سوآپ‌کننده نفت بفروشد و پس از کسر مابه‌التفاوت نفت نامرغوب تحویلی و نفت مرغوب فروخته‌شده و نیز حق سوآپ، نسبت به تسویه حساب اقدام کند البته این روش به سبب تصمیم‌گیری وزیر نفت دولت قبلی متوقف شد و خسارت‌های بسیاری بر سامانه سوآپ که اعتبارات هنگفتی در آن هزینه شده است، وارد آمد. اما سازوکاری برای وارونه این عمل تعریف نشده است، یعنی ایران نفت خود را در بنادر ایران در ساحل جنوبی دریای خزر به روسیه تحویل دهد. روسیه دارای ناوگان فرسوده‌ای در دریای خزر است و حمل این مقدار روزانه نفت می‌تواند به محیط زیست دریای خزر که اکنون نیز بحرانی است، خسارت وارد سازد. گزینه دیگر فروش نفت به روسیه از طریق پایانه‌های نفتی ایران در خلیج فارس است. این گزینه امکان‌پذیر نخواهد بود زیرا ایران خود دارای بزرگ‌ترین ناوگان تانکرهای حمل نفت در جهان است. دیگر اینکه اگر فروش نفت ایران در خلیج فارس به روسیه معارضه‌ای ندارد و مانعی در برابر تحریم ندارد، ایران خود نیز می‌تواند اقدام کند و نیازی به روسیه نخواهد داشت و درآمدها دریافتی بر اساس حق انتخاب می‌تواند هزینه شود، تا اینکه الگوی خرید را روسیه تحمیل کند.
سطح تجارت ایران با روسیه در سال‌های 1372 تا 1392(طی 20 سال) به‌طور متوسط سالانه به بیش از سه میلیارد دلار هم نرسیده است. از این مقدار حدود 300 تا 400 میلیون دلار صادرات ایران به آن کشور و بقیه صادرات روسیه به ایران بوده است، در حالی که کالاهای تولیدی ایران در صنایع سبک، لوازم‌خانگی، پوشاک و مواد خوراکی می‌تواند در تامین نیازهای بازار روسیه مصرف داشته باشد، چیزی که روسیه با سختگیری‌های صدور ویزا و کندی سیستم بانکی و بیمه امکان حضور ایران در بازارهای خود را فراهم نمی‌کند. اگر بدانیم که ما سالانه حدود سه میلیارد دلار کالا به افغانستان (کشور فقیر همسایه ایران) صادر می‌کنیم، سطح تجارت ما با عراق به حدود 5/6 میلیارد دلار می‌رسد (3/6 میلیارد صادرات ما به عراق)، آنگاه می‌توان قیاس کرد که چرا روسیه بازارهای پر‌رونق خود را به روی ما باز نمی‌کند.1
روسیه ایران را بیشتر به عنوان رقیب خود به شمار می‌آورد. به‌ویژه در بازار انرژی گاز اروپا، روسیه از حضور ایران متضرر می‌شود زیرا با ورود ایران به این بازار انحصار روسیه از دست خواهد رفت و قدرت روسیه را از استفاده ابزاری انرژی در تحمیل اراده سیاسی در عرصه سیاسی اروپا بازمی‌دارد. روسیه می‌خواهد یکه‌تاز باشد و به ایران توصیه می‌کند گاز خود را به پاکستان صادر کند (که خط لوله صلح سال‌هاست بلاتکلیف است). اما با صدور گاز ایران به اروپا به شدت مخالف است. نمونه آن گاز صادراتی ایران به ارمنستان است که در سال 2005 افتتاح شد و ایران قصد داشت این خط لوله را تا گرجستان ادامه بدهد که با کارشکنی روس‌ها مواجه شد. آنها بدهی‌های دولت ارمنستان به روسیه را بهانه و تمام سامانه خطوط و شبکه گاز ارمنستان را تصاحب کردند و خط لوله ما را در ارمنستان متوقف کردند.
از آغاز جنگ چچن مرز زمینی روسیه با ایران (از طریق جمهوری آذربایجان) تنها به روی کامیون‌های ایرانی بسته است. روسیه در صدور ویزا برای ایرانیان بسیار سختگیر است، به‌ویژه ویزای ترانزیت را با دشواری و هزینه زیاد صادر می‌کند. بین ایران و روسیه تنها یک خط پروازی (تهران-مسکو) دایر است که از دوره انقلاب اکتبر 1917 تاکنون همان است؛ در حالی که پروازهای متعددی از ترکیه به نقاط بسیاری از روسیه دایر است. روس‌ها در رسانه‌های خود ما را کشوری عقب‌مانده توصیف می‌کنند و فیلم‌هایی که درباره ایران در تلویزیون روسیه نمایش می‌دهند اغلب مربوط به گذشته‌های دور است. روسیه خود نیازمند تکنولوژی غرب است و برای نوسازی صنعت خود به تکنولوژی‌های برتر غرب نیاز دارد. با وارد کردن صنایع غربی می‌خواهد صنایع عقب‌افتاده و خارج از رده خود را به ما بفروشد. روسیه از سال‌های دور در پروازهای خارجی خود و در سال‌های اخیر در تمام پروازهای داخلی خود از هواپیماهای مسافری غرب بهره می‌گیرد و آنگاه توپولف را به کشورهای دیگر از جمله ایران می‌فروشد و اجاره می‌دهد که ما در ایران چندین بار شاهد سقوط این هواپیماها و کشته شدن هموطنان بی‌گناه خود بوده‌ایم. روسیه کشور صادرکننده مواد خام، فلزات، نفت و گاز و چوب است. سوالی که پیش می‌آید این است که روسیه در ازای خرید نفت ما در معامله تهاتری می‌خواهد چه نوع و چه مقدار از کالاها را به ایران بفروشد؟ کدام بازار می‌تواند ماهانه 5/1 میلیارد دلار کالای روسی را در ایران جذب کند؟ با چه تضمینی و چه کیفیتی؟
با نگاهی به رویدادهای بحرانی در روسیه می‌توان به توانایی این کشور در مسائل پی برد. روسیه در بحران غرق شدن زیر‌دریایی کورسک در دریای بارنتس (در ماه آگوست سال 2000)، نتوانست سرنشینان آن را نجات دهد و حتی جنازه آنها را از زیردریایی خارج سازد و ناگزیر دست به دامن غرب شد تا جنازه سرنشینان زیر‌دریایی را بیرون بکشد، در بحران گروگانگیری مدرسه بسلان در سپتامبر 2004، سوء‌مدیریت بحران سبب شد تمام گروگانگیران به همراه 334 دانش‌آموز (از 800 دانش‌آموز گروگان گرفته‌شده) کشته شوند، در بحران گروگانگیری تئاتر مسکو در اکتبر سال 2002، مساله را با تزریق گاز شیمیایی به درون تهویه تئاتر و کشتن گروگانگیران همراه با تعداد 130 نفر از گروگان‌ها (تماشاچیان) بی‌گناه حل کرد؛ روسیه‌ای که طی یک دهه پاسخ مسلمانان جدایی‌طلب چچن و داغستان را با آتش توپخانه و بمباران شهرها داده است، اکنون نسبت به ایران احساس دلسوزی دارد؟ روسیه‌ای که در بحرانی‌ترین لحظات تهدید آمریکا برای حمله به ایران، سامانه دفاع موشکی اس-300 را تحویل نداد (طبق قرار داد پول آن را هم دریافت کرده و در تحویل همانند نیروگاه هسته‌ای تعلل ورزیده است)، نمی‌تواند دلسوز ایران باشد. لازم است با دقت و هوشیاری عمل کنیم. نباید از نظر دور بداریم و فراموش کنیم که آنها در روابط با کشورهای دیگر تنها به دنبال منافع حداکثری خویش‌اند. به گمان ما سیاستمداران و دولتمردان ایران به اندازه کافی آگاه و خبره هستند که در این شرایط با در نظر گرفتن منافع ملی ایران اقدام کنند.

پی‌نوشت:
1- نگارنده در اغلب نقاط روسیه شاهد بوده است که کالاهای وارداتی این کشور از ترکیه، اغلب شامل کالاهایی است که می‌تواند از ایران هم تامین شود.