پایبندی به دولت رفاه

1 «دولت رفاه» عنوان نهادی است متعلق به «قرن بیستم» که ریشه‌های آن به بیمه‌های همگانی دولت «اتو فون بیسمارک» نخستین صدراعظم آلمان در اواخر قرن نوزدهم باز‌‌می‌گردد. او زمانی که سفیر «پروس» (نام قدیمی آلمان) در فرانسه بود، با تکیه بر اندیشه‌های ناپلئون بناپارت، آموخت که وفاداری شهروندان حتی به نظام‌های اقتدارگرا را می‌توان با پرداخت «مستمری‌های اندک اما منظم» به دست آورد. زمانی که صدراعظم شد، با اعطای «بیمه اجتماعی» به کارگران، تلاش کرد تا آنها را از آغوش سوسیال دموکراسی بیرون بکشد؛ و اتفاقاً در این نبرد برنده شد. آنچه صدراعظم ملقب به «آهنین» در آلمان بنیان گذاشت، در دهه 30 به عنوان شالوده «دولت رفاه» در کشورهای اسکاندیناوی به کار گرفته شد. به گونه‌ای که تا دهه 70 میلادی، دخالت دولت در اقتصاد و بیمه‌های همگانی در بیشتر کشورهای اروپایی به سرعت رشد کرد. هر چند پس از دهه 70، با غلبه دیدگاه‌های نئولیبرالی بر اقتصاد اروپا، دولت رفاه نیز کم‌کم به سایه رفت و شهروندان ترجیح دادند زندگی خصوصی را بر نفع جمعی مقدم بشمارند.

2 در ایران پس از انقلاب، گرایش به «دولت رفاه» در برخی از اصل‌های قانون اساسی رسوخ کرد. آنجا که در اصل 43، بر «تامین نیازهای اصلی و اساسی شهروندان» تاکید می‌شود یا در اصل سی‌ام، که تاکید بر «آموزش و پرورش رایگان» تا سطح متوسطه می‌شود و دست آخر در اصل بیست‌و‌نهم که «تامین اجتماعی» به عنوان سرفصل برنامه‌های حمایتی مورد تاکید قرار گرفته است. 34 سال پیش، علاوه بر «مطالبات سیاسی»، مردم به دنبال اهداف والاتری چون «برابری‌خواهی و عدالت و رفع محرومیت» نیز بودند و مگر نه اینکه به همین خاطر دست به انقلاب زدند؟ پس شاید اصول قانون اساسی برای این «عدالت‌خواهی و رفع تبعیض» ناکافی بود که در روزهای نخست پیروزی انقلاب، آن‌گاه که همه چیز در دست «کمیته»‌های موقت بود؛ نهادی نوپا شکل گرفت که «کمیته امداد امام» نام داشت. اما این کمیته، «موقت» نبود و به صورت «نامحدود» فعالیت خود را آغاز کرد.

3 22 روز پس از 22 بهمن 1357، برخی از بازاریان نزدیک به روحانیون، از طرف بنیانگذار جمهوری اسلامی مامور به تشکیل «کمیته امداد امام خمینی (ره)» شدند. سابقه تشکیل این کمیته، به سال‌های پیش از انقلاب باز‌می‌گشت؛ سال‌های اوایل دهه 40 که نخستین تحرکات انقلابی در ایران علنی شد. «بازار» در آن زمان، شاخصه دیدگاه‌های مذهبی محسوب می‌شد که تا پیروزی انقلاب نیز به عنوان حامی مالی در کنار انقلابیون ماند. در آن سال‌ها، ابوالفضل حاجی‌حیدری و حبیب‌الله عسگراولادی دو چهره شاخص هیات‌های موتلفه اسلامی و از معتمدان بازار، از طرف امام مامور رسیدگی به وضعیت زندانیان سیاسی شدند. با دستگیری حاجی‌حیدری (او به دلیل حضور در پرونده ترور حسنعلی منصور به 13 سال حبس محکوم شد) برخی دیگر از روحانیون این نقش را بر عهده گرفتند. میراث این کمیته مخفی مسوول رسیدگی به امور خانواده‌های زندانیان سیاسی، کمیته امداد بود که 14 اسفند 1357 تاسیس شد. در آغاز نیز هدف از تاسیس این کمیته، «پشتیبانی از محرومان و مستضعفان و خودکفا کردن آنها» اعلام شد.

4 کمیته امداد، پس از 34 سال همچنان به کار خود ادامه می‌دهد. آن هم به عنوان یک نهاد غیر‌دولتی و عام‌المنفعه که زیر نظر مستقیم مقام ولایت فقیه اداره می‌شود. اساسنامه این نهاد، ابتدا 9 سال پس از تاسیس تهیه شد و به توشیح امام رسید. اما در سال 80، اساسنامه کمیته بار دیگر مورد بازبینی قرار گرفت. اما ساختار کمیته دست‌نخورده ماند و امروز هم پس از گذشت 34 سال از تشکیل کمیته امداد، در شورای مرکزی کمیته امداد - که در ساختار سازمانی کمیته در رده بعدی پس از ولایت فقیه قرار دارد - چهره‌هایی دیده می‌شوند که نزدیک به موتلفه و بازار هستند. حاج حبیب‌الله عسگراولادی، حاج حسین انواری، حاج سید‌رضا نیری، حاج ابوالفضل حاجی‌حیدری و حاج حمید ترقی اعضای شورای مرکزی کمیته امداد هستند که همگی از دل هیات‌های موتلفه اسلامی برآمده‌اند.

5 سوال این است: کمیته امداد دقیقاً چه وظایفی دارد و هم‌اکنون به چه کاری مشغول است؟ بخش عمده بودجه این نهاد را دولت تامین می‌کند. تا پیش از امسال، ردیف بودجه کمیته امداد ابتدا ذیل عنوان «وزارت کار و امور اجتماعی» و بعدها با تشکیل «وزارت رفاه» ذیل عنوان این وزارتخانه قرار می‌گرفت. اما از سال 1386 تلاش‌هایی برای جداسازی ردیف بودجه این نهاد از وزارتخانه، در مجلس آغاز شد. مناقشه مجلس و دولت بر سر بودجه کمیته امداد گرچه با مقاومت شورای نگهبان برای تغییر رویه اختصاص بودجه به این نهاد نیز مواجه بود؛ اما سرانجام مجلس توانست به این نهاد ردیف بودجه مستقل اختصاص دهد. در آخرین بودجه تصویبی در مجلس - سال 91 - بودجه کمیته امداد بیش از 2400‌ میلیارد تومان تصویب شد. علاوه بر این، کمیته امداد از محل صندوق‌های صدقات نصب‌شده در سرتاسر ایران نیز درآمد دارد. بر اساس آخرین آمار (مربوط به سال گذشته) 15/6 میلیون صندوق صدقه در ایران وجود دارد. علاوه بر این، 250 هزار صندوق صدقه بزرگ و 300 هزار صندوق محیطی در هواپیماها و قطارها نصب شده است. درآمد این صندوق‌ها، به نسبت بودجه امسال کمیته امداد، رقم بالایی نیست. آمار امسال نیز می‌گوید که احتمالاً تا پایان سال نزدیک به 200 میلیارد تومان صدقه در کشور جمع‌آوری خواهد شد. البته پیش‌بینی می‌شود با اضافه شدن کمک‌های مذهبی (زکات، خمس و فطریه) این رقم به هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کند. با این وجود، فعالیت‌های کمیته امداد منحصر به کمک‌های نقدی مانده و از این شرایط عبور نکرده است. یکی از انتقادهایی که به کمیته امداد وارد شده این است که این نهاد، با پرداخت نقدی، گروهی از افراد را به «تنبلی» و «کار نکردن» تشویق می‌کند در حالی که کمیته امداد می‌گوید بخشی از فعالیت‌های این نهاد خیریه کمک به خانواده‌های فقیری است که بتوانند از طریق کمک‌های مالی و آموزشی، به مرحله‌ای برسند که نیازی به کمک‌های دیگران نداشته باشند.

6 در سال‌های اخیر فعالیت‌های کمیته امداد به خارج از کشور نیز رسوخ کرده و در کشورهای لبنان، سوریه، تاجیکستان، افغانستان، آذربایجان، عراق، فلسطین و کومور فعال بوده است. گزارش کمیته امداد نشان می‌دهد این نهاد بیش از ۹۳هزار نفر را در خارج از ایران تحت پوشش دارد. به غیر از لبنان که در صدر فهرست کمیته امداد قرار دارد؛ این نهاد در شهرهای مختلف سوریه نظیر دمشق، حمص، درعا، ادلب، منطقه حدودیه، حماه، حلب، الرقه، دیرالزور و الحسکه بیشتر از ۹۳۰۰ نفر را تحت پوشش دارد.

7 حالا که 34 سال از فعالیت‌های کمیته امداد می‌گذرد؛ نوعی از «دولت رفاه مزمن» در ایران شکل گرفته است. در 31 سال گذشته (از سال‌های 1357 تا 1391 طبق آخرین آمار منتشر‌شده از سوی وب‌سایت کمیته امداد) حدود 134 هزار خانوار خودکفا شده‌اند. در 28 سال منتهی به سال گذشته نیز 252 هزار «مددجو» جهت اشتغال و کاریابی معرفی شده‌اند. ضمن اینکه کمیته امداد در این مدت یک میلیون و 180 هزار نفر از مددجویان را بیمه کرده و 194 هزار و 900 واحد مسکونی برای آنها ساخته است. این آمارها نشان می‌دهد کمیته امداد، در 34سالگی خود آنگونه که باید و شاید به سمت «توانمند‌سازی خانوارهای تحت پوشش» حرکت نکرده است. همواره بودجه‌ای وجود داشته و بر اساس آن بودجه، پول نقد میان مددجویان تقسیم شده است. برای آنها «ماهی» خریده شده؛ حال آنکه شاید یاد دادن «ماهیگیری» بهتر بود. تمام اینها در شرایطی است که سال‌ها از تجربه شکست‌خورده «دولت‌های رفاه» می‌گذرد و در بیشتر کشورهای پیشرفته، این تجربه کنار گذاشته شده است.