نه انحصاری، نه رقابتی

در سال‌های اخیر سهم بازار بیمه ایران به عنوان تنها شرکت دولتی کاهش یافته است و از حدود 50 درصد در سال 1390 به حدود 40 درصد در انتهای سال 1394 رسیده است. سهم بازار بیمه‌های خصوصی نیز در سایه افزایش فعالیت شرکت‌های بیمه و ورود چندین شرکت بیمه به بازار افزایش یافته است. حق بیمه تولیدی صنعت نیز در این سال‌ها رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است به طوری که حق بیمه تولیدی صنعت از حدود هشت هزار میلیارد تومان در سال 1390 به حدود 23 هزار میلیارد تومان در انتهای سال 1394 رسیده است. اما اگر بخواهیم به طور دقیق به مساله انحصار و رقابت در صنعت بیمه توجه کنیم باید گفت بازار بیمه در ایران انحصاری نیست زیرا شرکت‌های بیمه در ایران از تعدد کافی برخوردار هستند به طوری که در حال حاضر نزدیک به 30 شرکت بیمه‌ای در حال فعالیت هستند و از طرفی نیز بیمه‌نامه‌های موجود در بازار توسط اکثر شرکت‌ها صادر می‌شوند اما این نکته را نیز باید یادآور شد که بازار فعلی بیمه در ایران رقابتی هم نیست. علت رقابتی نبودن این بازار را نیز باید در رویکرد شرکت‌های بیمه نسبت به رقابت جست‌وجو کرد، جایی که در آن شرکت‌های بیمه به جای رقابت در ارائه محصولات و خدمات ارزشمندتر، رقابت را به مرحله صدور بیمه‌نامه آورده‌اند و با انواع شگردها، اقدام به ارائه نرخ‌های غیرفنی کرده و در مواردی نیز با نرخ‌شکنی‌های مختلف ادامه حیات می‌دهند. برخی از شرکت‌ها نیز به خاطر تامین هزینه‌های جاری و تسویه خسارت بیمه‌نامه‌های گذشته اقدام به فروش بیمه‌نامه‌های کوتاه‌مدت و زیر نرخ فنی می‌کنند که همین امر در درازمدت مشکلاتی را برای شرکت‌های بیمه به وجود می‌آورد. مساله اینجاست که تعیین نرخ حق بیمه یک کار کاملاً تخصصی و حرفه‌ای است که بر اساس ریسک‌های تحت پوشش و احتمالات صورت می‌پذیرد. بنابراین اگر نرخ حق بیمه بر اساس این آیتم‌ها و به طور دقیق محاسبه شود عملاً رقابت چندانی در موضوع نرخ حق بیمه نخواهیم داشت. رقابت در قیمت اولیه ارائه‌شده به مشتری در بسیاری از صنایعی که محصول فیزیکی ارائه می‌کنند امکان‌پذیر است، اما در مورد صنعت بیمه که عملاً ارائه خدمت در زمان حادثه و بعد از آن است نمی‌تواند تحقق یابد. بر همین اساس، شرکت‌ها برای ایجاد رقابت سالم در بازار باید رقابت را از مرحله صدور به مرحله تسویه خسارت بیاورند. حال شرط لازم برای اینکه در زمان تسویه خسارت، شرکت‌ها بتوانند خدمات مطلوب به مشتری ارائه دهند، ارائه نرخ‌های کارشناسی در زمان صدور بیمه‌نامه و کاهش هزینه‌های شرکت است. در این صورت است که بیمه‌گذاران تفاوت خدمات ارائه‌شده از سوی شرکت‌های بیمه را درک می‌کنند و شرکت‌هایی که خدمات بهتری ارائه کنند با اقبال بیشتری مواجه خواهند شد و عملاً رقابت در صنعت بیمه جاری می‌شود. بنا بر آنچه گفته شد، مشتری کیفیت خدمات را در زمان دریافت خسارت مشاهده می‌کند و نه صدور. این در حالی است که ما در موقع صدور بیمه‌نامه خدماتی نظیر تحویل درب منزل به مشتری داریم، اما در زمان خسارت خبری از همراهی به این قوت از سوی شرکت‌های بیمه نیست. موضوع دیگری که می‌تواند رقابت در صنعت بیمه را بهبود ببخشد بحث ارزیابی ریسک و ایجاد سیستم‌های مدیریت ریسک است. عملاً وقتی شرکتی بیمه‌نامه‌ای صادر می‌کند در قبال مورد بیمه و پوشش‌های ارائه داده‌شده برای آن مسوول است. بنابراین شرکت بیمه تا اتمام پوشش بیمه‌ای به نوعی مسوول حفاظت از مورد بیمه است. به هر میزان که این سیستم مدیریت ریسک قوی‌تر باشد، شرکت‌های بیمه شناخت بیشتری از ریسک‌های پذیرفته‌شده دارند و علاوه بر اینکه نرخ‌های مناسبی ارائه می‌دهند می‌توانند راهنمایی‌های لازم را نیز به بیمه‌گذار برای حفظ و حراست از مورد بیمه عرضه کنند. این راهنمایی‌ها موجب کاهش هزینه‌های خسارت برای شرکت بیمه می‌شود و به دنبال آن نیز منابع بیشتری در شرکت‌های بیمه برای ارائه خدمات باکیفیت‌تر حفظ و نگهداری می‌شود. در طرف دیگر نیز این موضوع به نفع مشتری خواهد بود چرا که در یک خسارت با کسر فرانشیز و سایر موارد، زیان‌دیده همواره به مبالغی کمتر از هزینه‌های واردشده، خسارت دریافت می‌کند. موضوع دیگری که طی سال‌های اخیر در مردم و به‌خصوص مشتریان بیمه‌ای مشاهده شده، این است که افراد مثل سابق به دنبال خرید ارزان و بی‌کیفیت نیستند و در مقابل به دنبال محصولات و خدمات باکیفیت‌تر هستند. در مورد بیمه نیز به طور خاص مشتریان به دنبال آرامش خاطر هستند که این امر در زمان تسویه خسارت رخ می‌دهد. حال اگر تعدد شرکت‌های بیمه و افزایش سهم بیمه‌های خصوصی که با هدف حذف انحصار و ایجاد رقابت در صنعت ایجاد شده است به طور کنترل‌شده و مطلوبی صورت نگیرد باعث می‌شود که اولاً بیمه‌گذاران و زیان‌دیدگان در زمان حادثه خدمات مطلوبی را دریافت نکنند و تمایل به خرید پوشش‌های بلندمدت نظیر بیمه‌های زندگی که عامل بسیار مهمی در رشد صنعت است از بین برود و دوم اینکه بیمه‌گذاران نیز به سراغ بیمه‌های دولتی (بیمه ایران) یا تعداد محدودی از شرکت‌های بیمه بروند که این امر موجب انحصار و دوری از رقابت در صنعت بیمه می‌شود. در جمع‌بندی کلام نیز باید گفت ایجاد یک سازوکار رقابتی و نظارتی در بازار بیمه به شدت حیاتی است به طوری که وجود این سازوکار فضای فعالیت بیمه‌گری را به سمت رشد و توسعه سوق می‌دهد و فقدان آن باعث بی‌اعتماد شدن مردم به شرکت‌های بیمه‌ای خواهد شد و انحصار و ناکارآمدی را در بازار ترویج می‌کند.