افزایش شدید یارانه گندم

گندم به عنوان اساسی‌ترین محصول کشاورزی مورد نیاز جامعه همواره مورد توجه سیاستگذاران بخش کشاورزی بوده است؛ از این جهت که دارای بازاری انحصاری است و سهم خرید دولت با کل محصول عرضه‌شده برابری می‌کند؛ از این رو دولت نقش بسیار موثری در جهت دادن به الگوی کشت و بهره‌برداری از اراضی کشاورزی تولید این محصول دارد.

اگر فرآیند تعیین قیمت خرید تضمینی گندم را یکی از مهم‌ترین فرآیندهای قیمت‌گذاری در اقتصاد ایران در نظر بگیریم، باید گفت در این فرآیند از بین جنبه‌های مهم قیمت‌گذاری در یک سیستم اقتصادی که شامل هدایت مصرف‌کنندگان، ایجاد انگیزه برای تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران، تخصیص بهینه منابع و توزیع درآمد است، تنها وجه ایجاد انگیزه برای تولیدکنندگان و کشاورزان در نظر گرفته شده است و توجهی به سایر رویکردهای مهم قیمت‌گذاری به خصوص تخصیص بهینه منابع مالی نشده است.

کاهش واردات و حمایت از تولید ملی

هر‌چند دولت افزایش نرخ خرید تضمینی گندم و کاهش واردات را به عنوان نقطه عطف کارنامه اقتصادی خود عنوان می‌کند و معتقد است با جلوگیری از افزایش بی‌رویه واردات در سال‌های گذشته توانسته است، مازاد تولیدکشاورزان را از آنها با قیمت‌های مناسب و براساس مکانیسم‌های مدرن خریداری کرده و خودکفایی در تولید گندم را محقق کند، اما با نگاهی به روند تعیین قیمت خرید تضمینی گندم در سال‌های اخیر متوجه می‌شویم که دولت صرفاً افزایش در قیمت خرید تضمینی را عاملی برای کاهش واردات و حمایت از تولید ملی می‌داند و ازسایر ابعاد این مساله مهم غافل مانده است.

ضمن اینکه دولت در تعیین قیمت گندم نیز از معیارهایی که در قانون پیش‌بینی شده است فاصله گرفته است. به طوری که بر اساس مصوبه قانون تضمین خرید محصولات اساسی کشاورزی، دولت باید قیمت خرید تضمینی محصولات کشاورزی را با رعایت هزینه‌های واقعی اولیه و در یک واحد بهره‌برداری متعارف و حفظ رابطه مبادله در داخل و خارج بخش کشاورزی تعیین کند. اما به نظر می‌رسد که قیمت جدید 1300 تومان برای هر کیلوگرم گندم نه با مبادله در داخل و خارج بخش کشاورزی تناسبی دارد، نه اینکه هزینه‌های واقعی تولید و قیمت تمام‌شده به درستی محاسبه شده است.

تناسب با بازارهای جهانی

بنا بر اعلام سخنگوی دولت در سال جاری، بیش از ۱۴ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان برای گندم بودجه تخصیص داده شده است که این مقدار به خرید حدود ۱۲ میلیون تن گندم از کشاورزان منجر شده است؛ در نتیجه قیمت خرید تضمینی گندم برای سال آینده برای هر کیلو ۱۳۰۰ تومان تعیین شده است که حدود ۳۰ تومان بیش از نرخ سال گذشته است. با نگاهی به قیمت گندم در بازار‌های جهانی در‌می‌یابیم که در حال حاضر، قیمت گندم 161 دلار به ازای هر تن است که اگر مبنای قیمت را بر اساس واردات محصول در نظر بگیریم با احتساب هزینه 30‌درصدی حمل و نقل و سایر هزینه‌های لجستیکی حدوداً برابر با 209 دلار در هر تن برآورد شده و برابر با 20 سنت در هر کیلو می‌شود که با احتساب دلار 3700 تومانی حدوداً برابر با 774 تومان در هر کیلو است و این به معنی افزایش اختلاف شدید قیمت گندم در بازارهای جهانی و قیمت خرید تضمینی گندم است.

همان‌طور که در نمودار یک مشخص است این اختلاف در سال‌های اخیر روند فزاینده‌ای داشته است؛ بررسی روند تغییرات قیمت جهانی گندم در پنج سال اخیر در نمودار شماره 2 نیز نشان می‌دهد به‌رغم افزایش متناسب در قیمت خرید گندم در ایران، قیمت گندم در بازارهای جهانی روندی کاملاً نزولی داشته است.

این اختلاف قیمت با بازارهای جهانی باعث می‌شود، همچنان شاهد افزایش فشارها برای واردات بیشتر از سوی بخش غیردولتی باشیم؛ زیرا بخش غیردولتی تمایلی برای ورود به بازار نداشته و به‌دلیل قیمت پایین واردات محصولات، سعی می‌کند اقدام به واردات بیشتری کند که در نهایت باعث به هم ریختن تعادل بازار داخلی و برنامه‌ریزی دولت برای تامین نیاز کشور می‌شود.

تطابق با نرخ تورم

یکی دیگر از معیارهای مهم در تعیین قیمت خرید تضمینی گندم تطابق با نرخ تورم است که نگاهی به جدول زیر نشان می‌دهد در طول یک دهه گذشته عملاً رابطه سیستماتیکی بین این دو نرخ وجود نداشته است. از یک طرف در سال‌های 87 و 91 و 92 دولت بسیار بیشتر از نرخ رشد تورم، قیمت خرید تضمینی را افزایش داده است و این درحالی است که در این سال‌ها عملاً واردات گندم نیز ادامه داشته است و از طرفی در مقاطعی هم این قیمت، خیلی پایین‌تر از نرخ رشد تورم تعیین شده است. این نوع قیمت‌گذاری، نشان می‌دهد نرخ تورم مبنای مهمی در تعیین قیمت خرید گندم نیست و عملاً دولت الگوی مشخصی برای رابطه نرخ تورم و قیمت گندم ندارد.

هزینه تمام‌شده تولید گندم

بنا بر اعلام وزارت کشاورزی قیمت تمام‌شده تولید گندم در سال 95 برابر با 1357 تومان در هر کیلوگرم بوده است که معادل 366 دلار در هر تن خواهد بود. اعلام این رقم به این معنی است که قیمت خرید تضمینی باید بیشتر از 1357 تومان در هر کیلو باشد تا باعث ضرر و زیان کشاورزان نباشد؛ نگاهی به این رقم نشان می‌دهد قیمت تمام‌شده خرید گندم در ایران یا بسیار بالاست که به دلیل عدم بهره‌وری عوامل تولید‌ یا هدر‌دهی منابع از سوی کشاورزان است یا در نحوه محاسبه قیمت اشکلاتی وجود دارد. برای مثال یک نمونه ساده از برآورد قیمت تمام‌شده گندم در آمریکا را مرور می‌کنیم.

با نگاهی به بازارهای جهانی در‌می‌یابیم که قیمت تخمینی تمام‌شده تولید گندم بر اساس هزینه‌های ثابت و متغیر تولید برآورد می‌شود؛ به عنوان مثال، برآوردی که در سال 2014 در آمریکای شمالی انجام شده است نشان می‌دهد، هزینه‌های تولید گندم شامل هزینه اجاره زمین، نیروی کار، هزینه کاشت، دانه و کود و هزینه بیمه است که مجموع این هزینه‌ها برابر با 169 دلار در هر هکتار می‌شود. اگر به این هزینه‌های متغیر، هزینه آفت‌کش، نیتروژن و برداشت محصول را اضافه کنیم، مجموع هزینه‌های متغیر برابر با 249 دلار خواهد شد.

هزینه تمام‌شده

از طرف دیگر هزینه‌های ثابت شامل مالیات، بیمه و استهلاک است که در این برآورد برابر با 25 دلار در هر هکتار است. در نتیجه مجموع هزینه تولید گندم در آمریکا برابر با 274 دلار در هر هکتار می‌شود. اگر فرض کنیم هر هکتار ظرفیت تولید 50 بوشل گندم معادل 36 /1 تن گندم را دارد هزینه تمام‌شده تولید هر بوشل گندم برابر 48 /5 دلار در سال 2014 بوده است که معادل 197 دلار به ازای هر تن است. حالا اگر نگاهی به قیمت

جهانی هر بوشل گندم در همان سال بیندازیم متوجه می‌شویم که بازار قیمت 59 /5 دلار برای هر بوشل و 201 دلار برای هر تن را ارائه داده است و این یعنی چهار دلار بیشتر از هزینه تمام‌شده تولید گندم در هر تن.

اختلاف نظر در نرخ تضمینی

بر اساس قیمت خرید تضمینی گندم در سال 96 که برابر با یک میلیون و 225 هزار تومان برای هر تن بوده است و با در نظر گرفتن دلار 3700‌تومانی این قیمت برابر با حدود 330 دلار در هر تن است و بر مبنای فرضی که در بالا ارائه شد باید قیمت تمام‌شده حدوداً برابر با 320 تا 325 دلار در هر تن باشد تا قیمت منطقی به نظر برسد اما نکته عجیب اینجاست که از یک طرف قیمت تضمینی خرید گندم فاصله بسیار زیادی با قیمت‌های جهانی دارد و از طرف دیگر قیمت تمام‌شده تولید گندم نیز بر اساس محاسبات وزارت کشاورزی بیشتر از قیمت خرید تضمینی امسال است.

در نظر گرفتن رقم تخمینی 366 دلار هزینه تمام‌شده برای تولید هر تن گندم یا نشان‌دهنده قیمت بالای عوامل تولید و مشکل در بهره‌وری است یا بیانگر اشتباهات محاسباتی است. این در حالی است که انجمن صنفی کشاورزان معتقد است نرخ گندم بدون محاسبه سهم ارزش بازدهی زمین حساب شده است و باید بالاتر از 1357 تومان در هر کیلو باشد و قیمت خرید تضمینی حداقل کمتر از 1500 تومان نباشد.

اختلاف قیمت‌های داخلی و خارجی

اما از طرف دیگر کارشناسان معتقدند سود سرمایه در گردش که در روش محاسباتی وزارت کشاورزی برای تعیین قیمت تمام‌شده در نظر گرفته شده است ماهیت هزینه فرصت دارد و نباید در قیمت کل لحاظ شود و بهای تمام‌شده تولید گندم کمتر از 1357 تومان در هر کیلو است.

صرف‌نظر از سایر کمبودهایی که در محاسبه قیمت تمام‌شده تولید گندم وجود دارد اختلاف زیاد قیمت تمام‌شده گندم در ایران با سایر کشورها مسلماً به دلیل عدم بهره‌برداری مناسب از عوامل تولید است؛ مساله‌ای که به نظر می‌رسد باید مورد توجه جدی قرار بگیرد و سیاستگذاران به جای افزایش مداوم در نرخ خرید تضمینی گندم راهکارهای کاهش هزینه بهای تمام‌شده را در نظر بگیرند تا حمایت واقعی خود را از تولید و کشاورزان نشان دهند، زیرا ادامه سیاست افزایش بی‌رویه قیمت خرید تضمینی محصولات کشاورزی در سالیان گذشته همواره با ضرر و زیان مالی دولت و در مواقعی با هدر‌رفت منابع کشاورزی نیز همراه بوده است.

نکته مهم دیگر در این مورد، افزایش شدید یارانه خرید گندم است؛ به طوری که در لایحه پیشنهادی بودجه 1396 دولت، یارانه خرید تضمینی گندم نیز با رشد بی‌سابقه 2 /82‌درصدی به رقم 8200 میلیارد تومان افزایش یافته است. به نظر می‌رسد با توجه به افزایش در قیمت خرید گندم و رشد بیشتر 80‌درصدی یارانه تخصیصی و افزایش قیمت کالاهای اساسی باید منتظر آثار و تبعات تورمی در قیمت تمام‌شده محصولات کشاورزی هم باشیم؛ زیرا دولت در این فرآیند توجهی به رقابتی کردن فضای تولید محصولات کشاورزی و بهره‌وری تولید ندارد و این امر ضمن هدر‌رفت منابع مالی باعث افزایش بهای تمام‌شده تولید گندم نیز خواهد شد.

جمع‌بندی

در پایان به نظر می‌رسد دولت برای تعیین قیمت تضمینی خرید گندم باید ضمن توجه به بازار جهانی محصولات کشاورزی بتواند تجزیه و تحلیل دقیق از روند محاسبه قیمت تمام‌شده تولید داخل براساس استانداردهای بین‌المللی ارائه دهد تا ضمن اختلاف نظر با انجمن کشاورزان در مورد نحوه تعیین قیمت تمام‌شده ابهامات قیمت‌گذاری را نیز بر طرف کند.

از سوی دیگر اثرات متقابل قیمت خرید تضمینی محصولات کشاورزی بر سطح زیر کشت و تولید سایر محصولات کشاورزی در داخل کشور را نیز مد نظر قرار دهد تا تجربه تلخ سالیان گذشته در این مورد تکرار نشده و موجب هدر‌رفت منابع ملی نشود. همچنین توجه جدی به شاخص‌های بهره‌وری نظیر عملکرد در واحد سطح بـه منظـور کـاهش قیمت تمام‌شده تولید را به عنوان مبنای اصلی سیاستگذاری‌های آینده خود قرار دهد.