تاریخ انتشار:
بحران مصرف سیمان ناشی از چه سیاست‌هایی است؟
تاوان دخالت در مکانیسم بازار
کی از بزرگ‌ترین معضلات اقتصاد ایران، دخالتهای سیستماتیک و غیرسیستماتیک، بلندمدت و مقطعی در سازوکار بازار بوده است. این دستکاریها از ابلاغ سیاست‌هایی مثل ممنوعیت صادرات تا قیمتگذاری و دستکاری قیمت، متنوع بوده است.
مصطفی نعمتی / پژوهشگر اقتصادی
صنعت سیمان ایران، قدمتی 80ساله دارد. ایران از لحاظ جغرافیایی در منطقه‌ای واقع شده که سلسله‌کوه‌های آهکی آن را احاطه کرده است که در نتیجه مواد اولیه برای تولید سیمان در داخل کشور به وفور یافت می‌شود. اولین کارخانه سیمان در ایران، با نام سیمان ری، در اطراف کوه بیبی شهربانو در سال 1312، تولیدات خود را روانه بازار مصرف کرد. این کارخانه با «سرمایه دولتی» احداث شد. به عبارت دیگر، صنعت سیمان هم مانند اغلب صنایع ایران، یک نوزاد دولتی است. اما ادامه روند سرمایه‌گذاری در صنعت سیمان، ایران را در حال حاضر در رده 15 کشور اول تولیدکننده سیمان در دنیا قرار داده است. ایران با ظرفیت تولید حدود 80 میلیون تن سیمان در حال حاضر، بالاترین ظرفیت تولید سیمان در خاورمیانه را داراست.
محدودیت‌‌های صادراتی سیمان
در برنامههای عمرانی پیش از انقلاب، همواره افزایش ظرفیت تولید سیمان، یکی از سرفصلهای مهم آن بود. دولت در این برنامهها نقش راهبردی را ایفا میکرد و بخش خصوصی، سرمایه‌گذاری آن را تامین میکرد. از این‌رو تا پیش از انقلاب، عمده مالکیت و سرمایه‌گذاری صنعت سیمان را بخش خصوصی در اختیار داشت. گرچه استراتژی توسعه غالب در ایران همواره استراتژی جایگزینی واردات بوده، سیاستهای صادراتی نیز تا حدودی تشویق شده است. اما در صنعت سیمان به دلیل محدود بودن شعاع صادراتی، بازارهای صادراتی آن نیز محدود است؛ به همین دلیل ایجاد و گسترش ظرفیت با هدف صادرات در این صنعت، با محدودیت‌‌های جدی مواجه است، ضمن آنکه تولیدکنندگان قدرتمندی در منطقه مانند ترکیه، پاکستان و اخیراً کشورهای شمال ایران حضور دارند. بنابراین، بازار مصرف منطقه‌ای سیمان، یک بازار به شدت رقابتی است که کیفیت، قیمت و ثبات سیاستهای صادراتی در حفظ سهم بازار آن، نقش اصلی را ایفا میکنند.
نقش ثبات سیاستی از آنجا اهمیت دارد که در این بازار رقابتی، نفوذ در بازار و کسب سهم در آن، بسیار دشوار است، به ویژه آنکه در مورد کالایی سخن رانده می‌شود که مساله کیفیت، به دلیل نقش حساس آن در ایمنی عمومی از جمله ساختمانها، پلها، سدها و مانند آن، نقش حیاتی بازی میکند. وقتی به هر دلیل، سیاستهای صادراتی کشور دستخوش تغییرات وسیع، مقطعی و سلیقهای می‌شود یا به بهانههایی مانند تنظیم بازار داخلی، ممنوعیت صادراتی وضع می‌شود، حرکت بازارهای هدف به سمت تامین‌کنندگانی که چنین رفتارهای پیشبینینشدهای ندارند، اولین پیامد آن است. مانند آنچه در سالهای 85 تا 88 و در پی ممنوعیت صادرات سیمان کشور رخ داد و بزرگ‌ترین و بکرترین بازار مصرف سیمان ایران، یعنی بازار عراق، از دست رفت!
معضل دخالت در بازار
در واقع، یکی از بزرگ‌ترین معضلات اقتصاد ایران، دخالتهای سیستماتیک و غیرسیستماتیک، بلندمدت و مقطعی در سازوکار بازار بوده است. این دستکاریها از ابلاغ سیاست‌هایی مثل ممنوعیت صادرات تا قیمتگذاری و دستکاری قیمت، متنوع بوده است. بررسی قیمت سیمان در بازار ایران در مقایسه با سایر کشورها نشان میدهد در ایران، سیمان نسبت به سایر کشورها بسیار ارزان است. به طور مثال، هر تن سیمان در شمال هندوستان 127 دلار، جنوب هند 86 دلار، نیجریه 199 دلار، چین 98 دلار، پاراگوئه 173 دلار اما در ایران حدود 35 دلار است که یکی از ارزانترین نرخ‌های دنیاست.
بررسی میزان تولید و مصرف سالانه سیمان در ایران نیز طی پنج سال اخیر نشان میدهد این بازار از نظر عرضه و تقاضا، در تعادل به سر برده است. این در حالی است که بنابر برآوردهای رسمی، ظرفیت تولید سیمان کشور، حدود 80 میلیون تن است. در نتیجه، این صنعت، با حدود 80 تا 85 درصد ظرفیت تولیدی خود در حال فعالیت است.
بررسی ظرفیت و حجم تولید واقعی دو کشور ترکیه و کره جنوبی که اولی کشوری در حد و اندازه ایران از نظر توسعهیافتگی و جمعیت است و دومی کشوری توسعهیافته تلقی می‌شود نیز بیانگر آن است که صنعت سیمان ترکیه با 65 درصد ظرفیت تولید و کره با 92 درصد ظرفیت تولید، در حال فعالیت هستند. در نتیجه، صنعت سیمان ایران، در یک نقطه میانی بین دو کشور اولی هم‌تراز با ایران و دومی توسعهیافته قرار میگیرد. اما پرسش این است که چرا فعالان صنعت سیمان در ایران به ویژه بخش خصوصی، از وضعیت فعلی این صنعت اظهار نارضایتی میکنند؟ چرا بازار صنعتی که از معدود بازارهای تعادلی در ایران است، از نگاه فعالان و سرمایه‌گذاران آن، مطلوب نیست؟
ابتدا لازم است توجه داشته باشیم که بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته، ارزش جایگزینی کارخانههای سیمانی به ازای هر تن تولید بالغ بر ۱۲۰ دلار است. در صورتی که بازدهی سرمایه‌گذاری در صنعتی خاص از دید سرمایه‌گذاران مناسب نباشد، شاهد رکود سرمایه‌گذاری‌های جدید و حتی عدم انجام تعمیرات اساسی خواهیم بود. به اذعان کارشناسان و فعالان صنعت سیمان و با نگاهی به موارد یاد‌شده، مهمترین عامل این عدم رضایت «قیمتگذاری دستوری یا دستکاری قیمت در بازار» است. از سوی دیگر، از آنجا که نرخ سیمان بازار داخلی تاثیر مستقیمی بر نرخ صادراتی دارد، وابستگی شدید نرخ سیمان صادراتی به نرخ سیمان داخلی و ارزان بودن آن، باعث شده تا حتی اگر بازار صادراتی هم فتح شود، صادرات هم سودآوری قابل توجهی برای این صنعت نداشته باشد.
اما مهمترین قلم هزینهای تولید سیمان، گاز مصرفی است که بر اساس برآوردهای میزان مصرف گاز و تولید، ارزش کلینکر تولید‌شده در سال 1394 بر اساس قیمت ایران معادل 11378 میلیارد ریال و هزینه گاز مصرفی بر اساس قیمت ایران 2068 میلیارد ریال بوده است. به عبارت دیگر، هزینه گاز مصرفی، حدود 18 درصد از ارزش بازاری تولید را در بازار ایران پوشش داده است. حال چنانچه هر دو قیمت را بر اساس قیمتهای جهانی مقایسه کنیم، ارزش کلینکر تولید‌شده معادل 43450 میلیارد ریال و هزینه گاز مصرف‌شده معادل 15500 میلیارد ریال خواهد بود که بدین ترتیب، هزینه گاز مصرفی، حدود 35 درصد از ارزش بازاری تولید را در بازار جهانی پوشش میدهد.
بهترین حمایت چیست؟
حال، چنانچه این دو حالت را با هم مقایسه کنیم، یعنی چنانچه هم گاز به نرخ جهانی به تولیدکنندگان سیمان فروخته شود و هم قیمت سیمان در بازار داخل آزاد شود تا به حد قیمتهای جهانی برسد، حاشیه سود تولیدکنندگان آن، تنها در سال 1394 معادل 18 هزار میلیارد ریال، افزایش مییافت! به عبارت دیگر، چنانچه دولت به بهانه فروش گاز ارزان قیمت به کارخانههای سیمان، اقدام به مداخله در بازار و قیمتگذاری میکند و خود را در انجام این کار محق میداند، کافی است به منظور حمایت از این صنعت، بدون انجام هرگونه دخالت در بازار یا سیاستگذاری قیمتی، تنها با آزادسازی قیمت داده و ستانده این صنعت، آن را به یکی از صنایع و بازارهای مطلوب سرمایه‌گذاری تبدیل کند. فعالان و سرمایه‌گذاران صنعت سیمان نیز، باید به جای توقع از دولت برای حمایتهای غیربازرگانی، مطالبات خود را صرفاً روی همین دو موضوع، متمرکز و منسجم کنند. به دیگر سخن، مادامی که نرخ سیمان بر اساس مکانیسم بازار تعیین نشود و نرخ‌های فروش و حتی انرژی مصرفی واقعی نشوند، این صنعت با چالش و بحران مواجه خواهد بود. راهکار با‌دوام برای بهبود و افزایش کارایی صنعت سیمان، تعیین نرخ داده و ستانده آن در
بازار و عدم دخالت دولت در سازوکار آن و تکیه صرف بر سیاستگذاری است و نه دستور دادن به آن! دولت و به ویژه وزارتخانه راه و شهرسازی که اخیراً مورد خطاب فعالان صنعت سیمان قرار گرفته است، بهتر است تجربه گرانبهای آزادسازی نرخ بلیت هواپیما را فراروی خود قرار دهند. به زبان ساده، این سخن وزیر محترم راه و شهرسازی که از فعالان صنعت سیمان خواسته است که از دولت درخواست غیربازرگانی نداشته باشند، باید به سرعت از سوی فعالان این صنعت در مسیر برداشتن دخالت دولت در مکانیسم بازار، مورد توجه و پیگیری قرار گیرد.
دیدگاه تان را بنویسید