گفت‌وگو با سخنگوی هیات‌داوران جایزه لاک‌پشت پرنده درباره تاثیر بر بازار کتاب کودک
ترکیب هیات‌داوران ویژگی این جایزه است
سه سال از عمرش می‌گذرد، سه جشن سالانه برگزار کرده و نشان‌های طلایی و نقره‌ای منتشر کرده است و هر فصل خبر جشن امضاهایش برخی خانواده‌ها را به شهر کتاب مرکزی می‌کشاند.
سه سال از عمرش می‌گذرد، سه جشن سالانه برگزار کرده و نشان‌های طلایی و نقره‌ای منتشر کرده است و هر فصل خبر جشن امضاهایش برخی خانواده‌ها را به شهر کتاب مرکزی می‌کشاند. در این مدت توانسته است نام خودش را به عنوان یک گروه قابل اعتماد به والدین کتابخوان بشناساند و به اعتبار کتاب‌هایی که در لیست می‌آیند، بیفزاید. با دیدن لیست کتاب‌های لاک‌پشت در دست مخاطبان که شاید برای خریدهای بعدی آن را نگه می‌دارند، می‌توانیم به تاثیر چنین گروه‌هایی در فروش کتاب‌ها، شکل دادن سلیقه عمومی کودکان و نوجوانان و راهنمایی برای والدین برای پیدا کردن آنچه می‌خواهند در بازار کتاب فکر کنیم. محمود برآبادی سخنگوی هیات‌داوران جایزه لاک‌پشت پرنده از تاثیر فهرست لاک‌پشت پرنده و گروه‌ها و جریان‌های ادبی این‌چنینی در فروش کتاب‌هایی که از حداقل‌های ادبی و محتوایی و ظاهری برخوردارند، می‌گوید.
گروه‌های ادبی که برای کودک و نوجوان لیست کتاب معرفی می‌کنند، می‌خواهند روی بازار کتابخوانی تاثیر بگذارند و به نوعی مردم را در بازار کتاب راهنمایی کنند. لاک‌پشت پرنده در اهدافش چقدر به این مساله اهمیت می‌دهد و اصلاً می‌تواند در فروش کتاب‌ها تاثیرگذار باشد؟
لاک‌پشت پرنده در مقایسه با سایر فهرست‌ها و نهادهایی که از قبل به معرفی کتاب‌های مفید و مناسب می‌پرداختند، عمری طولانی ندارد. شورای کتاب کودک 50 سال است که فهرست می‌دهد و آموزش و پرورش هم سال‌هاست کتاب معرفی می‌کند به ویژه کتاب‌های آموزشی، همچنین کانون پرورش فکری هر دو سال جشنواره کتاب‌های مناسب را برگزار می‌کند که در دو بخش کانون و خارج از کانون کتاب معرفی می‌کند. غیر از این هم جشنواره کتاب‌های برتر است که از سوی انجمن ناشران کتاب‌های کودک برگزار می‌شود. لاک‌پشت با اینکه در مقایسه با جریان‌های دیگر عمر کوتاه‌تری دارد ولی به نظر من توانسته تاثیر خودش را هم در جامعه مخاطب‌اش یعنی جامعه کتابخوان و هم در خانواده‌ها و پدیدآورندگان بگذارد. در مراسم و محافلی که شرکت می‌کنیم نسبت به اهدای نشان لاک‌پشت پرنده واکنش دیده می‌شود. وقتی بعضی از
نویسنده‌ها به این موضوع که تعداد لاک‌پشت‌های کمتری گرفته‌اند، واکنش نشان می‌دهند که این مساله مهم است در غیر این صورت ترتیب اثر نمی‌دادند. از سوی دیگر خانواده‌ها هستند که استقبال آنها را می‌توانیم در جشن امضاهایی که برگزار می‌شود، ببینیم. در هر مراسم جمعیت به حدی است که در شهر کتاب مرکزی جایی برای رفت و آمد نیست و چه‌بسا اگر محیط مناسب و بزرگ‌تری بود، استقبال بیشتر می‌شد. ولی اینکه آیا در فروش کتاب‌ها تاثیر گذاشته است یا خیر، چون عوامل متعددی در کاهش تیراژ کتاب دخالت دارد نمی‌توانیم ادعا کنیم که لاک‌پشت پرنده در این زمینه تاثیرگذار بوده. در درازمدت این سوال پاسخ داده خواهد شد و آن هم در صورتی که سایر عوامل منفی کاهش تیراژ کتاب و خرید آن از بین رفته باشند.
فکر کنم بد نباشد توصیفی از بازار کتاب کودک انجام بدهید. اصلاً وقتی از بازار کتاب کودک حرف می‌زنیم داریم از چه چیزی حرف می‌زنیم و لاک‌پشت پرنده روی کدام بخش این بازار می‌تواند تاثیرگذار باشد؟
همان‌طور که در بازار کتاب بزرگسال کتاب‌های عامه‌پسند داریم -اینکه آیا مفید هستند یا نباید باشند بحث جداگانه‌ای است- که خوانندگان خاص خودشان را هم دارند، در کتاب‌های کودک و نوجوان هم کتاب‌های بازاری و ویترینی و کیوسکی داریم که از طریق کیوسک‌ها و سوپرمارکت‌ها توزیع می‌شود. تاثیر لاک‌پشت پرنده روی آن دسته از کتاب‌هاست که جدی محسوب می‌شوند و در واقع از طریق سیستم بازاری بودن توزیع نمی‌شود. کتاب‌هایی که مخاطب خاص دارند و والدین با شناخت قبلی سراغ‌شان می‌روند. ممکن است کودکان و نوجوانان در نمایشگاه‌ها خودشان کتاب‌ها را انتخاب کنند اما ما در شرایطی هستیم که اغلب کتاب‌ها یا از سوی والدین انتخاب می‌شوند یا در مدرسه از سوی اولیای مدارس. آنها با نمایشگاه‌هایی که برگزار می‌کنند یا لیست‌هایی که در اختیار بچه‌ها در انتهای کتاب درسی‌شان می‌گذارند، روی انتخاب بچه‌ها تاثیرگذارند. یا مثلاً نویسندگان و شعرایی که اسامی‌شان در
کتاب‌های درسی هست یا افرادی که برای حضور در مدارس دعوت می‌شوند، کسانی‌اند که بچه‌ها سراغ‌شان می‌روند. ولی بیشتر کسانی که کتاب‌های جدی حوزه کودک و نوجوان می‌خوانند کسانی‌اند که با انتخاب قبلی و پرس و جو اقدام می‌کنند و لاک‌پشت پرنده آن دسته کتاب‌های جدی را بررسی و معرفی می‌کند.
این کتاب‌های جدی که می‌توانند در فهرست لاک‌پشت پرنده جای بگیرند، چطور کتاب‌هایی هستند؟
معیارهای فهرست لاک‌پشت پرنده مدون شده و در سایت و مجله پژوهشنامه قابل رجوع است اما به طور کلی داوران سه معیار را در انتخاب خودشان دخالت می‌دهند. یک معیار ارزش ادبی کار و اگر به تصویر هم توجه کنیم ارزش ادبی و هنری کار است که باید در حدی از استاندارد باشد. این استاندارد یک نوع تفاهم و توافقی است که داوران لاک‌پشت پرنده با یکدیگر دارند، ممکن است چند سال بعد این استاندارد بالاتر برود و ویژگی‌هایش عوض شود اما الان به تفاهمی رسیده‌اند. نکته دوم موضوعاتی است که نویسندگان به آنها می‌پردازند که برای داوران مهم است. حرف‌های انسانی، نوع‌دوستی و ارزش‌های جهانشمول ارزش‌هایی است که اگر نگوییم در کمتر داوری در نظر گرفته می‌شود، لااقل در لاک‌پشت پررنگ‌تر دیده می‌شود. نهادهای دولتی که ملاک‌های دیگری دارند و در نهادهای غیردولتی هم ممکن است این ملاک‌ها به این وضوح و پررنگی نباشد. نکته سوم کتاب‌سازی، از ویرایش تا فونت و صفحه‌آرایی و جلد است. لاک‌پشت اعتقاد دارد زمانی که کتابی را فقط براساس محتوا یا ارزش ادبی آن
می‌دیدیم، گذشته است. الان برای خانواده‌ها و بچه‌ها کتاب‌سازی و خواندنی بودن کتاب از لحاظ ظاهر هم مهم است. آنها قبل از خرید کتاب را ورق می‌زنند و می‌سنجند. زمانی که ما نوجوان بودیم کتاب‌ها با جلد سفید منتشر می‌شد و خیلی هم حروف مناسبی نداشت ولی چون هم کتاب کم بود و هم سفارش می‌شد که این کتاب‌های محتوای خوبی دارند آنها را می‌خریدیم. اما الان این‌طور نیست.
آیا لاک‌پشت پرنده فکر می‌کند که می‌تواند سلیقه بازار را تحت تاثیر قرار دهد و به سمت کارهای جدی ببرد؟
در کوتاه‌مدت تاثیرش کم خواهد بود ولی اگر در درازمدت تبدیل به یک جریان ادبی در حوزه کتاب کودک بشود، تاثیر خودش را خواهد گذاشت. ولی این اتفاق در یک یا دو سال نمی‌افتد و مسلماً هم از سوی مخاطبان و هم پدیدآورندگان چالش‌هایی وجود خواهد داشت تا زمانی که به این نتیجه برسند که داوری لاک‌پشت پرنده غرض‌ورزانه نیست و از روی معیارهای ادبی صورت می‌گیرد. باید به این باور برسد که معیارها را بپذیرد.
چه چیزهای دیگری می‌توانند در ارتقای این سلیقه موثر باشند؟
در حال حاضر این تاثیر اندک است، چون بازار کتاب پررونق نیست. اگر تیراژ کتاب‌ها سه هزارتاست و تاثیری که لاک‌پشت بتواند در فروش بگذارد 10 درصد باشد، فروش آن کتاب را تنها 300 نسخه افزایش می‌دهد و این تعداد آن کتاب را به چاپ چندم نمی‌رساند. از آن طرف بحث‌هایی که در حوزه‌های نظری چه در نشریاتی چون پژوهشنامه که حامی جریان است یا نشریات تئوریک و نظری که در حوزه کتاب کودک منتشر می‌شود یا آن بخش‌هایی از رسانه‌ها که به ادبیات کودک می‌پردازند، وقتی همراه شوند و تاییدکننده این جریان ادبی باشند، تاثیر گروه‌های ادبی چون لاک‌پشت پرنده مضاعف می‌شود. همچین آن سازمان‌ها و نهادهایی که مستقیم و غیرمستقیم در فروش کتاب کودک موثرند مثل انتخاب لیست‌های کتاب برای شرکت در نمایشگاه‌ها و برنده شدن در جوایز دیگر باعث می‌شود نگاه لاک‌پشت دیده شود. وقتی لاک‌پشت پرنده لیست می‌دهد و مخاطبان ببینند که بیشتر آن کتاب‌ها در لیست‌های دیگر هم آمده است، نشان می‌دهد که بیراهه نرفته است.
همان‌طور که گفتید سال‌هاست که غیر از لاک‌پشت پرنده نهادهای دولتی و غیردولتی لیست کتاب‌های مناسب منتشر می‌کنند اما لاک‌پشت پرنده توانسته است با توجه به مدت کوتاه فعالیت مخاطبان زیادی را با خود همراه کند. در جشن‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم که خانواده‌های زیادی این فهرست را دنبال می‌کنند. رمز این اقبال چیست؟
به نظر من دو عامل اصلی در این مساله تاثیرگذارند. اول غیردولتی یا غیروابسته بودن فهرست است. هر جریانی که در زمانه فعلی ما وابسته به سازمان و نهاد دولتی باشد یک نوع پیش‌داوری نسبت به آن وجود دارد که بی‌ربط هم نیست به این دلیل که آن لیست را افراد خاصی با اهداف خاصی انتخاب کرده‌اند. مستقل و غیروابسته بودن لاک‌پشت پرنده کمک کرده به اینکه بتواند اعتماد مخاطب را جلب کند. ولی این ویژگی تنها در لاک‌پشت پرنده نیست ممکن است سازمان‌ها و نهادهای غیردولتی دیگری بوده باشند که فهرست بدهند ولی مانند لاک‌پشت پرنده از آنها استقبال نشده باشد. این به علت دوم برمی‌گردد که ترکیب داوران لاک‌پشت است. ترکیب داوران از لحاظ سنی، تخصصی که دارند و جنسیت به‌گونه‌ای فراهم شده است که هم مسن و تجربه‌دیده در بین
آنها هست و هم داوران جوانی که ارتباط بیشتری با مخاطبان دارند. هم خانم، هم آقا. هم نویسنده و شاعر و هم روزنامه‌نگار و پژوهشگر و منتقد و مترجم و ویراستار در بین آنها هستند و این مساله کمک کرده به اینکه یک سلیقه خاص بر جریان لاک‌پشت پرنده حاکم نشود. آن چیزی که سنتز است این است که کتاب‌هایی که انتخاب می‌شوند بدون غرض و بدون نیت و گرایش خاصی صرفاً بر اساس معیارهایی که به طور مفصل مدون شده و به سه محور اصلی آنها اشاره شد، انتخاب می‌شود. هیچ اعمال‌نظری از هیچ‌کدام از کسانی که جشن را برگزار می‌کنند، شهر کتاب یا مجله پژوهشنامه که لیست را چاپ و معرفی می‌کند، صورت نمی‌گیرد و تاثیری بر رای و نظر داوران نگذاشته است. ممکن است گاهی داوران دچار اشتباه شوند یا زود قضاوت کرده باشند ولی تحت تاثیر هیچ نیرویی در بیرون نبوده است.
خود شما چه ضعفی در داوری می‌بینید؟
من به این موضوع اشاره می‌کنم که باید داوری در لاک‌پشت پرنده به شکل گروه‌های تخصصی دربیاید. این کار هزینه زیادی را تحمیل خواهد کرد برای اینکه باید از نظر موضوعی و سنی شاخه‌شاخه شود که باعث می‌شود تعداد داورها اضافه شوند. ولی اگر ضعفی در لاک‌پشت هست در این است که ما به آن تعدادی نیستیم که همه کتاب‌ها را در همه رشته‌ها در گروه‌های تخصصی‌تر داوری کنیم.
دیدگاه تان را بنویسید