با خبر بی‌خبر رفت

«او که خود با‌خبر بود بی‌خبر رفت» این کلمات شاید بهترین واژه‌هایی باشد که می‌توان برای توصیف خبر درگذشت پدر علم ارتباطات ایران به کار برد. فردی که بسیاری از استادان این رشته به شاگردی در محضر او افتخار می‌کنند، در روز 14 آذرماه در آستانه 80سالگی چشم از جهان فرو بست. او چهره‌ای بود که بسیاری از روزنامه‌نگاران خود را مدیون آموزش‌هایش می‌دانند. با این حال مراسم ترحیم و تجلیل او تنها به حضور اصحاب رسانه خلاصه نشد و رجال سیاسی و فرهنگی حضور گسترده‌ای پیدا کردند و هر یک از مقامات خود را ملزم می‌دانستند که پیام تسلیتی صادر کرده و با خانواده آن مرحوم ابراز همدردی کنند.

معتمدنژاد در یک نگاه
آن زمان که «معتمد‌نژاد جوان» لیسانس حقوق قضایی خود را از دانشگاه تهران دریافت می‌کرد هرگز تصور نمی‌کرد که در وادی قدم خواهد گذاشت که چندان سنخیتی با مدرک او نخواهد داشت. فارغ‌التحصیلی در رشته حقوق برای او آغاز راه در عرصه وکالت نبود بلکه آغازی برای حضور در عرصه ارتباطات بود. قطعاً او پیش‌بینی نمی‌کرد که سنگ بنای رشته‌ای را در ایران خواهد گذاشت که تا آن زمان کسی نامی از آن نشنیده بود. به همین دلیل وکیل شدن او به پوشیدن ردای وکالت در سن 33سالگی اختصاص یافت و هرگز این حرفه را دنبال نکرد بلکه در تمام دوران زندگی تلاش کرد که از دریچه حقوق، مشکلات حوزه علوم ارتباطات را مورد بررسی قرار دهد. شاید اگر فارغ‌التحصیل مدرسه مروی بنا بر توصیه استاد دانشگاه خود پا به روزنامه کیهان نگذاشته بود او نیز همانند سایر همکاران خود بیشتر با نام وکالت شناخته می‌شد تا روزنامه‌نگاری. سرنوشت برای او مقدر کرده بود که در آن مقطع زمانی، روزنامه کیهان با بحران نیرو مواجه شود و به همین دلیل خیلی زود «خراسانی فارغ‌التحصیل رشته حقوق» در کیهان برای خود جایی باز کند. نیاز روزنامه به افراد تحصیل‌کرده، موجب شد معتمد‌نژاد به عنوان گزینه اصلی برای اعزام به فرانسه مطرح شود هرچند تسلط کامل او بر زبان فرانسه در این انتخاب بی‌تاثیر نبود. حضور در انستیتوی مطبوعات و علوم نظری دانشگاه پاریس و دریافت دکترای تخصصی روزنامه‌نگاری و دیپلم عالی تدریس روزنامه‌نگاری از مرکز بین‌المللی تعلیمات عالی روزنامه‌نگاری دانشگاه استراسبورگ فرانسه او را در زمره افراد محدودی قرار داد که بعد از گذشت نیم قرن از انتشار روزنامه در ایران در قالب کاغذ اخبار، توانسته بودند به صورت آکادمیک دانش روزنامه‌نگاری را فراگیرند، هرچند پیش‌تر حسین فاطمی توانسته بود عنوان اولین نفر را در دریافت دانشنامه تحصیلات روزنامه‌نگاری، به خود اختصاص دهد.
معتمد‌نژاد بعد از مراجعت از فرانسه در بستر‌سازی برای تدریس دانش روزنامه‌نگاری سنگ تمام گذاشت و به قولی دین خود را ادا کرد. عضو هیات تحریریه روزنامه کیهان از سال 1336 تا سال 1340؛ در سال 1343 با راه‌اندازی دوره عالی روزنامه‌نگاری در موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی و دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، راه‌اندازی دوره فوق لیسانس علوم ارتباطات در دانشگاه علامه طباطبایی در سال ۱۳۶۸ و دوره دکترا در سال 75 فرازهای پر‌افتخاری را در زندگی خود ثبت کرد. با قاطعیت می‌توان گفت جان گرفتن رشته علوم ارتباطات در جامعه ایران مدیون تلاش‌های مجدانه استادی است که فراتر از تدریس به رشته خود می‌نگریست و با آن زندگی می‌کرد.
مهم‌ترین ویژگی استاد علوم ارتباطات رتبه 24 دانشگاه علامه این بود که نگاه جهانی داشت به همین دلیل ادبیات جامعه اطلاعاتی را وارد کشور کرد، ادبیاتی که تا پیش از آن بسیار ناشناخته بود. پیشنهاد تاسیس مرکز مطالعات و تحقیقات ارتباطات در آسیای مرکزی با همکاری یونسکو در تهران، عضویت در انجمن بین‌المللی تحقیق در ارتباطات جمعی از سال ۱۹۶۲، عضویت انجمن بین‌المللی حقوق فضا از سال ۱۹۶۷، عضویت انستیتوی بین‌المللی ارتباطات، عضویت در انجمن فرانسوی علوم ارتباطات و اطلاعات از سال ۱۹۸۳ موجب شد ایرانیان نیز با این واژگان آشنا شوند و او به راحتی این ادبیات را تبیین کرد البته پروفسور معتمد‌نژاد با به نگارش در آوردن کتاب‌های متعدد از جمله ارتباطات و وسایل ارتباطی، ارتباطات در خدمت انسان‌ها، ارتباطات بین‌الملل، حقوق ارتباط جمعی، مطبوعات و وسایل خبری و... توانست رشته ارتباطات را غنی‌تر کرده و از حاشیه به متن وارد کند.

از پدر علوم ارتباطات تا اخراج از دانشگاه
مراسم تشییع و ترحیم دکتر معتمد‌نژاد به محفلی تبدیل شد که بسیاری از علوم ارتباطاتی‌ها دور هم جمع شوند و در غم فراق این استاد برجسته سوگواری کنند با این حال استاد معتمدنژاد که رسانه‌های اصولگرا این روزها در بیان فضایل او گوی سبقت را از یکدیگر می‌ربایند زمانی که صدرالدین شریعتی او را اخراج و به قولی محترمانه‌تر بازنشسته اجباری کرد و حتی برای ورود و خروج او محدودیت‌هایی قائل شد؛ مهر سکوت بر لب زدند و دم برنیاوردند. ریاست سابق دانشگاه علامه به این اقدام بسنده نکرد و هنگامی که استاد در دانشگاهی که سال‌ها برای بالندگی آن تلاش کرده بود؛ حضور نداشت بدون اجازه وارد اتاق ایشان شده و تمام وسایل شخصی پدر علم ارتباطات را در راهرو گذاشتند. حتی به اتاق کوچک اما بزرگ پروفسور معتمد‌نژاد که به دلیل حس میهن‌پرستی از اقامت در فرانسه چشم‌پوشی کرده بود و به تمام درخواست‌ها پاسخ منفی داده بود؛ رحم نکردند و تمام وسایل دکتر را بیرون ریختند، با این حال استاد مسلم رشته ارتباطات هیچ‌گونه واکنشی نشان نمی‌دهد و حتی به شاگردان قدیمی خود توصیه می‌کند هرگز برای دریافت وسایل شخصی او مراجعه نکنند. خیلی زود اتاق او به یکی از نور چشمی‌های مدیریت تحویل داده می‌شود که با عنایت ویژه بدون طی مدارج قانونی به عضویت هیات علمی مفتخر شده بود.
رویای دکتر معتمد‌نژاد در ارتقای دانش ارتباطات آنقدر وسیع بود که مرزهای دانشگاه را پشت‌سر گذاشت و به خانه رسیده بود، زمانی که رویا فرزند ارشد او که متولد سال 1339 است دکترای حقوق خود را از دانشگاه سوربن دریافت کرد بنا بر توصیه پدر مطالعات خود را بر حقوق ارتباطات متمرکز کرد و در قامت استادیار دانشگاه علامه طباطبایی به تدریس مشغول شد و و با پدر به همکاری روی آورد. کتاب حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران و حقوق ارتباطات محصول همکاری مشترک پدر و دختر است. البته فرزند دیگر پدر علم ارتباطات، رامین است که او نیز توانست دکترای اقتصاد بین‌الملل خود را دریافت کند و در حال حاضر به عنوان دانشیار دانشگاه پاریس مشغول تدریس است.

سخن آخر
دکتر معتمد‌نژاد که در سال 1313 در شهر مود چشم به جهان گشود در طول زندگی 80ساله خود منشاء خدمات ارزنده‌ای شد که آثار آن سال‌ها ادامه خواهد یافت. مهم‌ترین مساله راهی است که او بنیان گذاشت و انتظار می‌رود که بهتر از گذشته ادامه پیدا کند و دستخوش سیاست‌ورزی نشود هرچند برخی در کشور کمر به قتل رشته ارتباطات بسته‌اند. البته حسین سلیمی سرپرست دانشگاه علامه در مراسم ترحیم دکتر معتمد‌نژاد قول داد که تاسیس دانشکده مستقل ارتباطات را طی دو سال آینده عملیاتی کند، هرچند دکتر معتمد‌نژاد دیگر از میان ارتباطاتی‌ها رفته است اما هر فارغ‌التحصیل رشته ارتباطات و روزنامه‌نگاران حداقل یکی از کتاب‌های او را در کتابخانه خود دارند. تمام کتاب‌های این رشته نشان می‌دهد او همچنان زنده است. همزمانی فوت پدر علم ارتباطات که از نظر اخلاقی شهره دوست و دشمن بود با نلسون ماندلا نشان می‌دهد می‌توان نبود اما همیشه در دل‌ها زنده ماند. هر چند پیشنهاد اعطای جایزه معتمد‌نژاد یا بنیاد معتمد‌نژاد و حتی نامگذاری خیابانی به نام پدر فقید علم ارتباطات می‌تواند زمینه آشنایی سایر اقشار جامعه را با مردی فراهم کند که نیم قرن از زندگی خود را صرف تدریس علم روزنامه‌نگاری کرد.