قابلیت مکندگی
ساخت شهرهای اسفنجی در چین
مردم بومی در میان خود گفته‌ای دارند که می‌گوید «هرگاه پاهای بودا شسته می‌شوند لشان (Leshan) خواب ندارد». این شهر واقع در جنوب غربی استان سیچوان دلایلی منطقی برای ترس دارد. لشان در محل تلاقی سه سرشاخه رودخانه یانگزی (Yangzi) واقع است. قرن‌ها قبل ساکنان شهر مجسمه‌ای از بودا را بر روی صخره تراشیدند. این مجسمه 70 متر ارتفاع دارد و مشرف به رودخانه‌هایی است که شدیدترین جریان آب را دارند. در آگوست 2020 پنجه‌های پای مجسمه برای اولین‌بار پس از به قدرت رسیدن حزب کمونیست در سال 1949 در آب‌های رودخانه شسته شدند. اما سیل به هزاران نفر از ساکنان شهر آسیب رساند.
اما تهدید قدیمی و همیشگی رودخانه‌ها تنها تهدیدی نیست که ساکنان لشان را می‌ترساند. تهدید دیگر چگونگی رشد خود شهر است. در زمان فاجعه سال گذشته، مساحت منطقه مسکونی شهر از جمله شهرک‌های اقماری آن بیش از دو برابر میزان آن در سال 2000 شده بود. برنامه‌ریزان شهری از تهیه امکانات لازم برای مقابله با سرریز سیلاب‌ها غفلت کرده بودند.
پس از چهار دهه رشد دیوانه‌وار، بسیاری از شهرها مشکلی مشابه دارند. آنها برای بارش‌های سیل‌آسا آماده نیستند در حالی که گرمایش جهانی احتمال وقوع چنین رویدادهایی را بالا برده است. در یکی از این طوفان‌ها که در ماه جولای در ژنگ‌ژو مرکز استان مرکزی هنان روی داد ظرف سه روز به اندازه یک سال باران بارید. خودروها در تونل‌های سیلاب‌گرفته به دام افتادند و غوطه‌ور شدند و چهار راننده جانشان را از دست دادند. 14 نفر دیگر در مترو غرق شدند. در مجموع، تعداد تلفات به حدود 300 نفر رسید. طبق گزارش پژوهشگران چینی، متوسط خسارات ناشی از سیل در چین دو برابر شد و از 100 میلیارد یوآن در دهه 2000 به بیش از 200 میلیارد یوآن در اوایل دهه 2010 افزایش یافت.
در سال 1950 از هر 10 چینی یک نفر شهرنشین بود. اکنون از هر 10 نفر شش نفر در شهرها زندگی می‌کنند. حدود 70 درصد از این شهرها در دشت‌های مستعد سیلاب واقع شده‌اند. یوکانجیان مهندس معمار ناظر در دانشگاه پکن می‌گوید «ما در ساخت‌وساز زیاده‌روی کردیم و آن را به صورتی غلط انجام دادیم». آقای یو یکی از معدود کسانی است که اصرار دارند مناطق شهری به شهرهای اسفنجی تبدیل شوند بدان معنا که قادر باشند آب باران را جذب و از بروز سیل جلوگیری کنند. او از سامانه‌های قدیمی آبیاری چین از جمله «حوضچه‌های ماهی شاه‌توتی» الهام گرفت که همانند مخازن و سدهای طبیعی عمل می‌کنند. او برآورد می‌کند که شهرسازی باعث شد یک‌سوم از حوضچه‌های کشاورزان و نیمی از زمین‌های مملو از آب ناپدید شوند.
دولت از این دیدگاه استقبال می‌کند و عبارت شهر اسفنجی را پذیرفته است. در سال 2015 دولت دستورالعمل‌هایی را برای ساخت این شهرها صادر کرد. هدف آن است که 80 درصد از شهرها بتوانند 70 درصد از آب باران را تا سال 2030 جمع‌آوری و بازیافت کنند. مقامات محلی نیز اهداف خود را تعیین کرده‌اند. شهر ژنگ‌ژو در سال 2018 برنامه‌ای را معرفی کرد تا تضمین دهد که تا سال 2030 حدود 9 /0 از مناطق شهری خاصیت اسفنجی پیدا می‌کنند. مقامات شهر گفته‌اند که 40 درصد از مناطق شهری تا سال 2025 به این هدف دولت خواهند رسید.
شهرها از قدیم تلاش می‌کنند تا با روش‌های مهندسی سخت شامل زیرساختارهای سدها، آب‌بندها و موانع جلوی سیلاب‌ها را بگیرند. اما سطوح آسفالت و سیمان در شهرها آب‌های سیل‌آسا را به فاضلاب‌هایی با ظرفیت ناکافی می‌کشانند. ایجاد خاصیت اسفنجی به اقداماتی مانند ساخت آبگیرهای مصنوعی، کشت بوته‌ها در دو سوی خیابان‌ها و استفاده از مواد جاذب رطوبت در ساخت پیاده‌روها و میدان‌ها نیاز دارد.
سیل ژنگ‌ژو کشور را تکان داد. بسیاری از چینی‌ها از خود پرسیدند آیا شهرهای اسفنجی همانی که باید باشند، هستند؟ به هر حال پول زیادی برای این طرح‌ها هزینه شده بود. متخصصان می‌گویند اجرای دستورالعمل‌های دولتی شهر اسفنجی در سراسر کشور حداقل یک تریلیون دلار هزینه دارد. یارانه‌های دست‌ودلبازانه‌ای به برنامه‌های محلی تعلق گرفت. کاربران شبکه به تکاپو افتادند چراکه دو سال قبل از سیلاب متوجه شدند ژنگ‌ژو قصد دارد حدود 55 میلیارد یوآن در پروژه‌های مرتبط با شهرهای اسفنجی سرمایه‌گذاری کند. هنوز کسی اطلاع ندارد چه مقدار از آن مبلغ عملاً هزینه شده است اما واضح است که اقدامات نتوانستند مانع از بروز فاجعه شوند. همچنین جلوی ساخت‌وسازهای بی‌رویه در زمین‌های باتلاقی که در دهه‌های اخیر انجام شده بود گرفته نشد. مقامات شهر با اصرار می‌گویند که سیلاب اخیر رویدادی است که هر هزار سال یک‌بار اتفاق می‌افتد و حتی بهترین طرح شهر اسفنجی هم نمی‌توانست مانع از بروز آن شود.
متخصصان قبول دارند که تجربه ژنگ‌ژو نمی‌تواند دلیلی برای عدم کارایی برنامه شهر اسفنجی باشد. آنها متذکر می‌شوند که دولت پروژه‌های اسفنجی را ملزم ساخته است که تا سال 2020 فقط 20 درصد از نواحی شهری را پوشش دهند. بنابراین حداقل تا سال 2030 نمی‌توان اقدامات ژنگ‌ژو را ارزیابی کرد. کانگ فنگ از دانشگاه کشاورزی چین در پکن می‌گوید که برای جذب سیلاب‌ها به فضای زیرزمینی بیشتری نیاز داریم. به عنوان مثال، او می‌گوید می‌توان از پایین‌ترین طبقات پارکینگ‌های زیرزمینی به عنوان مخازن اضطراری بهره برد. شاید این فضای پشتیبان ده‌ها سال هم استفاده نشود اما حتی یک‌بار استفاده هم می‌تواند نجات‌بخش جان‌ها باشد. آقای کانگ در اولین پویش ملی در مورد خطرات فجایع طبیعی که سال گذشته آغاز شد فعالیت دارد.
مواردی اتفاق می‌افتد که در آن دولت‌های محلی پولی را که برای ساخت شهرهای اسفنجی گرفته‌اند، درست هزینه نمی‌کنند. آنها اغلب تمایلی ندارند که زمین‌های گران‌قیمت شهری را به آبگیرهای طبیعی مانند پارک‌ها و حوضچه‌ها اختصاص دهند. برای اثربخشی یک پروژه شهر اسفنجی لازم است واحدهای دولتی زیادی از اداره حفظ آب گرفته تا هواشناسی، آموزش و پرورش و خدمات اضطراری با یکدیگر همکاری کنند. به عنوان مثال، دو روز قبل از سیلاب مخرب ژنگ‌ژو، اداره هواشناسی بالاترین سطح هشدار طوفان را داده بود اما ظاهراً مقامات به آن توجهی نکردند.
شواهد دیگر پروژه‌ها نشان می‌دهد که اسفنجی‌سازی می‌تواند موثر واقع شود. شهر ووهان در کرانه رود یانگزی مستعد سیلاب است و همانند ژنگ‌ژو در سال 2015 برای پروژه آزمایشی شهر اسفنجی برگزیده شد. سال گذشته در روزهای 5 و 6 جولای طوفانی بی‌سابقه در شهر روی داد و بارندگی رکورد شکست. اما سیلاب‌ها ظرف چند ساعت عقب نشستند. با وجود بارش‌های شدید، در روز پس از طوفان مراکز آزمون ورودی دانشگاه‌های چین باز بودند.
آقای کانگ می‌گوید بسیاری از منتقدان این حقیقت را نادیده می‌گیرند که سرعت کاهش سطح آب در ژنگ‌ژو بسیار بیشتر از دیگر مواقع بود. البته نمی‌توان تاثیر اقدامات ضدسیل از جمله ساخت یا بازسازی پنج هزار کیلومتر فاضلاب را انکار کرد. مقامات شهر به تازگی از آقای یو و تیمش خواستند تا به آنها کمک کند جذب سیلاب در شهر را افزایش دهند.
گردشگران یک‌بار دیگر برای دیدن مجسمه بودای لشان هجوم آورده‌اند تا در زیر پای آن به استراحت و تفریح بپردازند. نمای مجسمه دیگر نقاط قوت آن را مخفی کرده است. داخل پیکر آن یک سیستم هدایت آب وجود دارد که در زمان ساخت مجسمه در میان سنگ‌ها کنده شد. این سیستم آب باران را هدایت و از فرسایش مجسمه جلوگیری می‌کند. برخی بر این باورند سنگ‌هایی که در زمان ساخت مجسمه از صخره جدا شده‌اند به داخل رودخانه افتاده‌اند و سرعت آب را می‌گیرند. همچنین ماهیت قدسی و الهی مجسمه در محل تلاقی رودخانه‌ها از شدت جریان آب می‌کاهد. اما از دیدگاه طرفداران شهر اسفنجی این طبیعت است که رستگاری را فراهم می‌سازد نه امور ماوراء‌طبیعت.
