رالی «موج سرخ»

«هرکس استانبول را برد، برنده ترکیه است.» این جمله یکی از مهم‌ترین متل‌های سیاسی در ادبیات حکمرانی ترکیه است که بیش از همه اردوغان با معنا و مفهوم آن آشناست. ممکن است سال‌ها طول بکشد تا پیامدهای انتخابات اخیر به‌طور کامل درک شود، اما برخی از درس‌ها از قبل روشن است.

شکست سنگین نامزدهای مورد حمایت حزب اردوغان در آنکارا، استانبول، ازمیر، آنتالیا، مرسین و چندین استان دیگر، باعث شد که حزب جمهوری خلق، حزب اصلی مخالف دولت به عنوان قدیمی‌ترین حزب ترکیه با قدمت صدو‌یک‌ساله، یک‌بار دیگر خود را در جایگاهی ببیند که مدعی کنار زدن حزب حاکم و رسیدن به قدرت شود. این حزب، توانست قدرت خود را در شهرهای بزرگ ترکیه مانند استانبول، آنکارا و ازمیر حفظ کند و کنترل چندین منطقه دیگر از جمله شهر بورسا، چهارمین شهر بزرگ ترکیه را در دست بگیرد. رنگ انتخاباتی این حزب سرخ بوده و تحلیلگران پیروزی‌اش را «موج سرخ» نام ‌گذاشتند. در نبرد برای استانبول، شهردار محبوب شهر، اکرم امام اوغلو، قاطعانه نامزد منتخب اردوغان را شکست داد. استانبول با بیش از 15 میلیون نفر جمعیت، از بسیاری از کشورهای اروپایی و جهان پرجمعیت‌تر است. اردوغان به عنوان یک اسلام‌گرای جوان در سال 1994 با پیروزی در انتخابات شهرداری در آنجا به شهرت در سیاست ملی رسید. با توجه به اهمیت این انتخابات و اثرش بر آینده سیاسی اردوغان، در این گزارش به این موضوع می‌پردازیم که «انتخابات اخیر ترکیه چه درس‌هایی برای اردوغان دارد؟».

لحظه بزرگ

انتخابات شهری-محلی اخیر ترکیه مسابقه رالی سرعت به سمت انتخابات ریاست‌جمهوری 2028 بود. نتیجه آن نیز لحظه سخت و خطرناکی را برای رجب طیب اردوغان، رهبر قدرتمند ترکیه رقم زد؛ چراکه باخت در این انتخابات می‌تواند به درس بزرگی برای او بدل شود. او بیش از 20 سال است در حالی که مخالفان سیاسی‌اش در نزاع و آشفتگی به سر می‌برند، به راحتی حکومت می‌کند. حالا همه چیز به وضوح در حال تغییر است؛ چراکه نسل جوان‌تری از رهبران و شهرداران حزب اصلی اپوزیسیون ترکیه، حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) برای اولین بار در انتخابات محلی شهری، حزب محافظه‌کار عدالت و توسعه (AKP) اردوغان را شکست دادند.

درس اول؛ رای اعتراضی، توبیخ رئیس‌جمهور

هیچ شکی وجود ندارد که پیروزی حزب مخالف اردوغان رایی اعتراضی به شخص او و سیاست‌هایش بود. رای‌دهندگان ترکیه کمتر از یک سال پس از پیروزی رئیس‌جمهور در انتخابات عمومی نارضایتی خود را از او و کابینه‌اش ابراز کردند. فراموش نکنیم که نامزدهای مخالف در تمام شهرهای بزرگ پیروز شدند. این رای اعتراضی صدای بلند مخالفت با اردوغان است که اگر ناشنیده باقی بماند سکان اداره کشور از دست او و یارانش خارج می‌شود.

درس دوم؛ احتمال انتخابات زودهنگام

پیروزی امام اوغلو، شهردار را به یک نقش رهبری واقعی در داخل اپوزیسیون ارتقا می‌دهد و او را به یک رقیب احتمالی در انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی که برای سال 2028 برنامه‌ریزی شده تبدیل می‌کند. زمان پیروزی، امام ‌اوغلو جوان روی صحنه غرید و پیروزی‌اش را پیروزی «جمهوری و دموکراسی» و پایان «دوران قیمومیت یک نفر» اعلام کرد. این ادبیات جنگنده زمانی برای اردوغان اهمیت پیدا می‌کند که بدانیم با رکود اقتصادی و تورم افسارگسیخته فعلی، تصور اینکه امام اوغلو چهار سال تمام منتظر بماند تا اردوغان را به چالش بکشد، سخت است. اپوزیسیون احتمالاً به زودی درخواست برگزاری انتخابات زودهنگام را آغاز خواهد کرد.

درس سوم؛ پویایی به جای کاریزما

کارشناسانی هستند که عقیده دارند در انتخابات اخیر ترکیه برای سایر دموکراسی‌های در حال مبارزه، درسی وجود دارد و آن این است که در راستای شکست دادن نیروهای قدرتمند پویایی مهم‌تر از کاریزماست. کاریزمای اردوغان تنها یک سال بعد در مقابل پویایی و جوان‌گرایی حزب رقیب رنگ باخت. مخالفان اردوغان در حالی در انتخابات عمومی او را خلع کردند که امام اوغلو به عنوان جایگزین امیدوارکننده، جوان و پویا در صحنه بود. اردوغان در ظاهر تلاش کرده تا به جوان‌گرایی توجه کند اما بدنه مردم این موضوع را درنیافتند.

درس چهارم؛ گسترش طرفداران

یکی از مشاوران ارشد امام اوغلو در گفت‌وگو با روزنامه واشنگتن‌پست گفت که در استانبول و آنکارا، موفقیت نامزدهای اپوزیسیون ناشی از این بود که توانستند مناطق محافظه‌کار و کم‌درآمدی را که در آن سکولارها در گذشته عملکرد ضعیفی داشتند، تغییر دهند. برای مدت طولانی، اپوزیسیون سکولار ترکیه فقط ایدئولوژی ارائه می‌کرد -مقاومت در برابر اسلام‌گرایی اردوغان- که فقط برای طبقه متوسط شهری جذاب بود. اکنون، رهبران اپوزیسیون حکومت‌داری خوب را وعده می‌دهند و در نتیجه پایگاه خود را به فقرای شهری، کردها و محافظه‌کاران گسترش دادند. حزب اردوغان 

و حامیانش برای ادامه حضور در صحنه سیاست‌ورزی باید به کردها و سکولارها نگاه جدی داشته باشند؛ چراکه این انتخابات نشان داد آنها اثرگذار هستند.

درس پنجم؛ اقتصاد و سیاست توامان

همان‌طور که گفته شد، پیروزی امام اوغلو پیام جدی از سمت مردم به حکمرانی ترکیه بود که حزب CHP آن را پذیرفت. در مقابل اما حزب عدالت و توسعه اردوغان با زبان ستیزه‌جویی با مردم سخن گفت و با مقاومت مقابل خواست عمومی درآمد. امام اوغلو به رای‌دهندگان ترک پیشنهاد بازگشت به حالت عادی را داد و بر خدمت و مدارا تاکید کرد؛ رای‌دهندگان هم این دعوت را پسندیدند.

از نظر مردم درخواست‌های امام اوغلو برای حکمرانی خوب قانع‌کننده بود، زیرا اقتصاد ترکیه به هم ریخته است. نرخ تورم رسمی آن 19 درصد است، اگرچه نرخ تورم واقعی احتمالاً بسیار بالاتر است. همچنین این کشور با یک بحران بدهی بزرگ مواجه است. در حالی که بسیاری به قطبی شدن سیاسی ترکیه اشاره کرده‌اند، آمار و گزارش‌ها نشان می‌دهند این اقتصاد است که در طول تاریخ بهترین شاخص ترجیحات رای‌دهندگان بوده است.

حزب عدالت و توسعه که در سال‌های اولیه فعالیتش از شهرت خود برای رشد اقتصادی سود می‌برد، اکنون به خاطر شکست‌هایش مجازات می‌شود. این تناقض نیز درس مهم دیگری است که اردوغان باید به آن توجه کند.

درس ششم؛ شنیدن صدای رسانه

بی‌بی‌سی در گزارشی عقیده دارد یکی از عوامل دیگری که در این انتخابات به مخالفان کمک کرد، توانایی انتقال پیامشان به رای‌دهندگان در جریان مبارزات انتخاباتی بود. با وجود آنکه بخش بزرگی از رسانه‌های ترکیه در اختیار دولت و سازمان‌های وابسته به آن است، اما این کنترل مطلق نیست.

در حالی که همواره منتقدان اردوغان او را به انحصار رسانه‌ای و حکمرانی مستبدانه متهم می‌کنند؛ فضای مجازی و شبکه‌های ارتباط‌رسانی آنلاین به پیروزی رقبای حزب اعتدال و توسعه کمک کرد. دیکتاتوری رسانه‌ای در دنیای امروز نتیجه عکس خواهد داد و این موضوعی است که اردوغان و حامیانش در انتخابات آتی باید بدان توجه کنند.

درس هفتم؛ در آینه جهان

علاوه بر رسانه‌های ترکیه؛ مهم‌ترین رسانه‌های جهان نیز انتخابات اخیر ترکیه را پوشش دادند. اکونومیست در این رابطه نوشته است: «کنترل روی رسانه‌ها یا احزاب سیاسی در ترکیه هیچ وقت مثل روسیه نبوده و نخواهد بود. اینجا هنوز رقابت‌های سیاسی قابل توجهی در جریان است و احزاب مخالف فعال هستند. آنها ابزارها و موقعیت‌هایی برای ارتباط با مردم در اختیار دارند.» اکونومیست معتقد است که نتایج انتخابات، به شدت تحت تاثیر بحران اقتصادی بوده و با توجه به شرایط فعلی، بعید نیست که امام اوغلو، در آینده نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری شود و از مردم رای بگیرد.

خبرگزاری رویترز مستقر در انگلیس نوشت که اکرم امام اوغلو در رقابت برای انتخاب شدن به عنوان شهردار استانبول بزرگ‌ترین شهر ترکیه، 10 درصد جلو بود، اما حزب جمهوری خلق، قدرت اصلی خود را صرف پیروزی منصور یواش، شهردار آنکارا کرد.

خبرگزاری فرانسه پس از مشخص شدن پیروزی اکرم امام اوغلو، اعلام کرد که استانبولی‌ها با به اهتزاز درآوردن پرچم‌های ترکیه و روشن کردن مشعل‌ها، پیروزی بزرگی را جشن گرفته‌اند که برای آنها اهمیت استراتژیک دارد.

همچنین روزنامه لوموند فرانسه گزارش داد که پیروزی حزب جمهوری خلق در سه شهر مهم و حساس استانبول، آنکارا و ازمیر یک رویداد سیاسی مهم بود.

روزنامه گاردین انگلیس نیز این بخش از سخنان اردوغان را برجسته کرده که گفته است: ما در شهرهایی که ملت ما شخص دیگری را انتخاب کرده است، اعتماد را بازسازی خواهیم کرد.

بخش ترکی بی‌بی‌سی نیز، این بخش از سخنان اردوغان را مهم دانست: «این برای ما یک پایان نیست، بلکه یک نقطه عطف است. ما به حامیان و رای‌دهندگان خود احترام خواهیم گذاشت.»

روزنامه یونانی نفتمپوریکی خاطرنشان کرد که اردوغان شخصاً بار مبارزات انتخاباتی را به دوش کشیده و حزب در این زمینه ناتوان بوده است.

همچنین روزنامه آمریکایی وال‌استریت ژورنال اعلام کرد که حزب جمهوری خلق برای اولین‌بار از دهه 1970 میلادی، بیشترین سهم را از کل آرا در سراسر ترکیه به دست آورد و با وجود تلاش‌های اردوغان، کمپین مراد کوروم شکست خورد.

شنیدن انتقادها و نظرات رسانه‌های دیگر دیدن خویش در آینه دیگران است. اردوغان برای پیروزی در انتخابات آینده باید خود را در این آینه بنگرد.

درس نهم، معنای مشارکت

ترکیه امسال مشارکت نزدیک به 90درصدی را تجربه کرد. مسئله مهمی که نشان می‌دهد مردم به صندوق‌های رای ایمان دارند. مشارکت مردم ترکیه در انتخابات همیشه بالا بوده است. البته که امسال این مشارکت رکورد زد، اما در دوره‌های قبل هم مشارکت همواره بالا بوده و کمترین میزان مشارکت 69 درصد اعلام شده است. مردم ترکیه به نسبت بسیاری از مردم منطقه، به شدت سیاسی و حزبی هستند و به تغییر از طریق صندوق‌های رای اعتقاد دارند. ساختار سیاسی کشورشان مانع از سرخوردگی و افسردگی سیاسی جامعه ترکیه می‌شود. چون می‌دانند رای‌شان باعث تغییر می‌شود و هر یک رای چه اهمیت بالایی دارد (هم‌میهن).

ساختار سیاسی ترکیه مانند ادبیاتش پیچیده و چندلایه است. مردم برای بیان خواسته‌هایشان از همه ابزارها استفاده می‌کنند، گاه به اعتراض به خیابان می‌آیند و گاه بالاترین حد مشارکت را رقم می‌زنند. توجه به این ساختار لایه‌لایه اما گویا برای اردوغان ضروری است.

سناریوهای محتمل

متحدان ترکیه، سرمایه‌گذاران خارجی و رای‌دهندگان می‌توانند امیدوار باشند که اردوغان با بازآفرینی عناصر دولت‌داری که در وهله اول او را به موفقیت رساند، مسیر خود را اصلاح کند. ترکیه تعداد زیادی تکنوکرات دارد که او می‌تواند از آنها استفاده کند. اما مشخص نیست که اردوغان از نظر ذهنی قادر به ایجاد این تغییر هست یا خیر؟ علاوه بر آن، این احتمال وجود دارد که چنین اصلاحاتی به معنای سقوط سیاسی او در نظر آید. حتی منتقدان او نیز می‌دانند که یک سیستم بازتر حکمرانی، سلطه سیاسی حزب عدالت و توسعه را از بین می‌برد. از سوی دیگر، اردوغان ممکن است سرکوبی را که امروز به نشانه حکومت او در میان مردم جا افتاده، دوچندان کند. او از کنترل دستگاه قضایی و خدمات امنیتی برخوردار است. در کنار این فراموش نکنیم که اردوغان از اختیارات اضطراری گسترده‌ای هم برخوردار است. اما همان‌طور که انتخابات اخیر مشخص می‌کند، بعید است که مردم ترکیه دیکتاتوری آشکار را بدون مبارزه بپذیرند. آینده اقتدارگرایی اردوغان در رقابت اخیر پیش‌بینی شده است. بعید است که حکومت او در یک محیط رقابتی آزاد و منصفانه دوام بیاورد و همچنین حفظ یک محیط کاملاً سرکوبگر برای مدت طولانی آسان نخواهد بود.

بازمانده عمل‌گرایی

امام ‌اوغلو پس از پیروزی قاطعش در جمع هوادارانش گفت که مصمم است پیروزی خود مقابل حزب عدالت و توسعه را تکرار کند: «ما در سال ۲۰۱۹ یک مرحله را به پایان رساندیم، و در روز ۳۱ مارس آنها [عدالت و توسعه] به تاریخ خواهند پیوست.» بسیاری معتقد هستند که آینده ترکیه در استانبول امروز رقم خورده است. اما هنوز خیلی زود است که اردوغان را کنار بگذاریم. او یک بازمانده و عمل‌گراست که می‌تواند به طرز ماهرانه‌ای اتحادها را تغییر دهد تا در قدرت بماند. سومین و آخرین دوره ریاست‌جمهوری اردوغان در سال 2028 به پایان می‌رسد، اما تعداد کمی از او انتظار کناره‌گیری از قدرت را دارند. استراتژی او احتمالاً این است که تا سال 2028 در هم شکسته شود، به این امید که اگر اقتصاد ترکیه تحت نظر او بهبود یابد، از مزایای آن بهره‌مند شود. او همچنین احتمالاً برای تغییر قانون اساسی تلاش خواهد کرد تا یک دوره دیگر را مجاز کند.

برای این کار، اردوغان باید همان کاری را که در انتخابات گذشته انجام داد انجام دهد و برای مقابله با موج اپوزیسیون، ائتلاف راست افراطی را با احزاب اسلام‌گرا تشکیل دهد- راهبردی که یادآور راهبردی است که دشمنش، نخست‌وزیر دیرینه رژیم صهیونیستی، بنیامین نتانیاهو، به کار گرفته بود؛ و مانند اسرائیل، چنین استراتژی تنها باعث تعمیق دوقطبی شدن اجتماعی و تاکید بیشتر بر دموکراسی شکننده ترکیه خواهد شد.

راه روشن برای اردوغان

راه پیش‌روی اردوغان خیلی مه‌آلود نیست. او می‌توانست پس از سومین دوره ریاست‌جمهوری خود کناره‌گیری کند و به درستی ادعا کند که همواره یک رهبر تحول‌گرا بوده که تاثیری کمتر از مصطفی کمال آتاتورک، بنیان‌گذار ترکیه مدرن داشته است. مردم ترکیه از او می‌خواهند که به جای تلاش برای رئیس‌جمهوری ابدی شدن، مانند ولادیمیر پوتین یا شی جین پینگ، بر میراث خود، معیشت شهروندان ترکیه و حفظ جایگاه ترکیه در دنیای آشفته امروز تا پایان دوره ریاست‌جمهوری خود تمرکز کند. پس از بررسی انتخابات اخیر ترکیه بر همگان واضح است که رای‌دهندگان ترکیه با اردوغان و حامیانش بلندبلند صحبت کرده و خواهان تغییرات هستند؛ اما آیا اردوغان صدای آنها را خواهد شنید؟