سیاه‌کاری

حدود یک سال پیش خانم میشل برنساید متخصص درمان کودکان معلول نامه ناراحت‌کننده‌ای از اداره بهداشت بالتیمور دریافت کرد. در آن نامه بیان شده بود که میزان سرب در خون دختر سه‌ساله او ۱۵ میکروگرم در هر دسی‌لیتر است که سه برابر میزانی است که باید مداخله پزشکی اعمال شود. آزمایش‌های بعدی نشان داد در کلیه نقاط خانه قدیمی و اجاره‌ای خانم برنساید سرب فراوان وجود دارد. سرب در ورقه‌های رنگ جداشده از دیوارها، چهارچوب پنجره‌ها و حتی در لوله‌کشی ساختمان مشاهده می‌شد. خانم برنساید خانواده‌اش را به مکانی دیگر انتقال داد اما هنوز از آینده هراس دارد چراکه یکی از فرزندان بزرگ‌ترش در کودکی مسموم شد و اکنون  به اختلال یادگیری دچار است.

میزان سرب در خون نیم میلیون نفر از کودکان آمریکایی به سطح بحرانی (حداقل پنج میکروگرم در دسی‌لیتر) رسیده است. این رقم نشانه‌ای دال بر آن است که کودکان در معرض یک منبع سرب قرار گرفته‌اند و مقامات بهداشت باید آن را شناسایی کنند. هر میزان از سرب به طور بالقوه خطرناک است. کودکان از غبار، خاک و آب سرب دریافت می‌کنند. اما در آمریکا و اروپا بیشترین میزان سرب را می‌توان در رنگ‌های قدیمی پیدا کرد.

این مشکل در بخش‌های فقیرتر جهان تازه است. در خیابان نگونگ در نایروبی پایتخت شلوغ کنیا صنعتگران در حال ساخت و فروش اثاثیه، گلدان، مجسمه‌های بزرگ فلزی حیوانات و نرده‌های بازی کودکان در رنگ‌های سبز، قرمز و آبی هستند. حدود 10 مغازه رنگ، روغن جلا و ابزارآلات را به این صنعتگران و سایر افراد می‌فروشند اما هیچ‌کدام خبر ندارند که رنگ‌ها حاوی سرب هستند. یکی از آنها می‌گوید ما نمی‌دانیم چه چیز در داخل آنهاست. از نظر ما این فقط رنگ است.

تشخیص چنین امری برای مشتریان دشوار است. کنیا امسال مقرراتی را برای کاهش مقدار سرب در رنگ‌ها وضع کرد. برخی تولیدکنندگان قبل از آن به این کار اقدام کرده بودند. اما هیچ نکته‌ای در مورد رنگ‌های تولیدشده در گذشته بیان نشد، بنابراین با احتمال زیاد بسیاری از رنگ‌هایی که در خیابان نگونگ به فروش می‌رسند حاوی سرب هستند. مرکز توسعه و عدالت محیطی که یک بنگاه خیریه کنیایی است سال گذشته در مطالعه‌ای دریافت که ۳۳ درصد از رنگ‌های به فروش گذاشته‌شده در کشور بیش از ۱۰۰ برابر میزان مجاز در قوانین سرب دارند.

از قدیم همه می‌دانستند که سرب سمی است. اما تا اواسط قرن بیستم عقیده بر آن بود که سرب در صورتی مضر است که به میزان زیاد خورده شود.  علاوه بر این، فایده این فلز آنقدر زیاد بود که افراد را وسوسه کند تا نگرانی‌ها را نادیده بگیرند. سهولت استخراج، شکل‌پذیری و مقاومت در برابر فرسایش ویژگی‌هایی هستند که باعث می‌شوند فلز سرب در همه‌جا  از لوله‌های آبرسانی شهری تا جواهرآلات و قوطی‌های مواد غذایی استفاده شود. این فلز رنگ‌ها را درخشان و بادوام‌تر می‌سازد. بنزین دارای سرب که در دهه ۱۹۲۰ اختراع شد موتورهای خودرو را تقویت و سروصدای آنها را کمتر کرد.

اما این مزایا هزینه‌هایی در‌بر داشتند. در دهه ۱۹۷۰ از هر ۱۰ کودک آمریکایی سطح سرب خون هشت نفر حداقل دو برابر میزان بحرانی بود. همین میزان در سال ۱۹۸۰ در خون کودکان استرالیایی مشاهده شد. تا آن زمان مطالعات پزشکی نشان داده بود که حتی مقادیر کمتر می‌تواند به کودکان آسیب برساند.

مصرف آشکار

آسیب‌ها اکنون آشکارتر شده‌اند. تحلیل مطالعات بین‌المللی که در سال ۲۰۰۵ انتشار یافت بیان می‌کند که سطح ۱۰ میکروگرم در دسی‌لیتر سرب در خون کودکان ضریب هوشی آنها در چند سال بعد را شش واحد پایین‌تر می‌آورد. این کاهش همانند یک سال دوری از مدرسه است. کاهش ضریب هوشی تنها نوک کوه یخی را نشان می‌دهد. به گفته دیوید برلینگر متخصص بهداشت محیط زیست از دانشگاه آکسفورد کسی که در کودکی در معرض سرب قرار گرفته ممکن است فردی باهوش باشد اما توانایی تمرکز و برنامه‌ریزی را ندارد.

کشورهای غربی با درک این آسیب‌ها در دهه ۱۹۵۰ استفاده از سرب در رنگ را ممنوع و در دهه ۱۹۷۰ میزان آن را در بنزین محدود کردند. تا اواخر دهه ۱۹۹۰ بنزین سرب‌دار تقریباً از تمام کشورهای ثروتمند جهان حذف شد. در نتیجه سطوح سرب در بدن کودکان به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یافت.

با وجود این مشکلات همچنان ادامه دارند. سطوح بالای سرب در آب آشامیدنی امری رایج است که از مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده و فرساینده لوله‌های آب ناشی می‌شود. بنابراین افزایش میزان سرب در آب شهری- همانند آنچه در سال ۲۰۱۴ در شهر فلینت ایالت میشیگان رخ داد-  ممکن است در محدوده جغرافیایی خاصی متمرکز باشد اما مشکلات مربوط به رنگ‌ها فراگیر هستند. طبق پژوهش‌های ملی مسکن در سال ۲۰۱۱ از هر هفت خانه در آمریکا یک مورد با رنگ‌های حاوی سرب رنگ‌آمیزی شده بود. خبر بد آنکه ورقه‌های رنگی جداشده از دیوارها مزه شیرینی دارند که آنها را برای کودکان نوپا جذاب می‌سازد.

علاوه بر این حذف کامل رنگ‌های سرب‌دار دشوار است. کارکنان موسسه خیریه خانه سلامت در یک روز آفتابی پاییزی همین کار را انجام می‌دهند. آنها ابتدا پنجره‌ها را جدا و آنها را با پنجره‌های بدون سرب جایگزین می‌کنند. سپس رنگ‌های ترک برداشته راهروها، پلکان و چهارچوب درها را می‌تراشند. تمام کارکنان یک دوره آموزشی خاص را گذرانده‌اند و هنگام تراشیدن رنگ‌ها لباس‌های پلاستیکی ضخیم می‌پوشند. لاری براون رئیس کارگران توضیح می‌دهد که محیط اطراف خانه با لایه‌های پلاستیکی پوشانده می‌شود تا گرد و خاک سرب‌دار را جمع کنند.

این فرآیند هزینه زیادی دارد. تمیزکاری یک خانه معمولی ۱۱ هزار دلار هزینه دارد اما این رقم در مقایسه با هزینه‌های مادام‌العمری که باید برای یک کودک مسموم با سرب پرداخت کرد رنگ می‌بازد. این هزینه‌های پزشکی شامل درمان، آموزش خاص و گاهی جرائم مربوط به مشکلات رفتاری ناشی از مسمومیت سرب می‌شوند. بنگاه خیریه پیو ادعا می‌کند که هر دلار هزینه برای پاکسازی سرب 17 دلار صرفه‌جویی ایجاد می‌کند.

در کشورهای ثروتمند اکثر آسیب‌ها متوجه فقراست. آنا نورتون رئیس موسسه خیریه خانه سلامت در حال رانندگی در یک محله فقیرنشین بالتیمور به خیابان‌هایی اشاره می‌کند که موسسه آنها را یکی پس از دیگری از سرب پاکسازی کرده است. اما افزایش سرب در کشورهای فقیر همگام با افزایش ثروت بالا می‌رود. سارا بروش از مجموعه بنگاه‌های خیریه IPEN می‌گوید هر چه درآمد افراد بیشتر می‌شود آنها به فکر تزئین منزل می‌افتند. متاسفانه این کار اغلب با رنگ‌آمیزی با رنگ‌های سرب‌دار آغاز می‌شود. IPEN  در سال گذشته چکیده‌ای از مطالعات مربوط به رنگ‌های فروخته‌شده در کشورهای در حال توسعه را منتشر کرد. در ۳۵ کشور از ۵۵ کشور مورد مطالعه اکثر رنگ‌های خانه‌ها حاوی سرب بودند. در ۲۲ کشور یک‌چهارم رنگ‌ها سطوح بسیار بالایی از سرب داشتند.

بسیاری از این قوطی‌های رنگ به طور قانونی فروخته می‌شوند زیرا کشورهای در حال توسعه استفاده از سرب در رنگ‌ها را ممنوع نکرده‌اند. در ۱۶ فوریه کنیا پس از آفریقای جنوبی، کامرون و تانزانیا چهارمین کشور در منطقه آفریقای زیر صحرا بود که اضافه کردن سرب به رنگ‌ها را ممنوع اعلام کرد. هند نیز پس از یک دهه پویش‌های اجتماعی سرانجام در سال ۲۰۱۶ قانون مشابهی وضع کرد. آقای گاتسفلد از بنگاه خیریه آمریکایی دانش حرفه‌ای بین‌المللی می‌گوید حتی اگر این قوانین به دقت اجرا نشوند حداقل این اطمینان را ایجاد می‌کنند که مردم از مشکل آگاه می‌شوند.

اما این کار مشکل را به طور کامل حل نمی‌کند. در پاکستان و کنیا که طبق گزارش IPEN‌ بیشترین سرب را در رنگ‌هایشان دارند اغلب روی قوطی‌ها برچسب «بدون سرب» زده شده است و به گفته آقای گاتسفلد رنگ‌سازان کشورهای در حال توسعه هر از گاه از رنگدانه، رزین و سایر مواد دارای پایه سرب استفاده می‌کنند چون نمی‌دانند این فلز مضر است.

خوشبختانه زمانی که مردم از خطرات سرب آگاه می‌شوند کنار گذاشتن آن آسان‌تر است. همان تولیدکنندگانی که رنگ‌های دارای سرب می‌ساختند به تولید رنگ‌های بدون سرب روی می‌آورند. این بدان معناست که آنها فناوری لازم برای این تغییر را در اختیار دارند. گزارش سال ۲۰۱۴ IPEN  بیان می‌کند در بسیاری از کشورهایی که در آنها رنگ سرب‌دار فروخته می‌شود نمونه‌های بدون سرب قیمت مشابهی دارند یعنی تحول به سمت تولید رنگ بدون سرب تاثیری بر قیمت‌ها نمی‌گذارد.

شواهد نشان می‌دهد که تولیدکنندگان رنگ تحت تاثیر پیام‌های آگاهی‌بخش قرار می‌گیرند. آقای احمد رئیس شرکت رنگ‌سازی الیت در بنگلادش می‌گوید  پس از آنکه تاثیرات بهداشتی رنگ‌ها در یک اجلاس انجمن رنگ‌سازان داخلی مورد بحث قرار گرفت شرکت او مصمم شد تا سرب را از محصولاتش حذف کند. این تحول برای شرکت الیت سه سال به طول انجامید.  به گفته او قیمت برخی از محصولات اندکی افزایش یافت اما او در مجموع از این اقدام راضی است. احمد کسب گواهی اولین رنگ بدون سرب بنگلادش را از افتخارات شرکتش می‌داند.

در بسیاری از کشورها از جمله بنگلادش و فیلیپین، لابی‌گری موسسه‌های خیریه سلامت اغلب نتایج موفقیت‌آمیزی به بار آورده است. آنها با انجمن‌های تولیدکنندگان رنگ دست به دست هم دادند تا اعضا را از خطرات سرب آگاه سازند و کارگاه‌های آموزشی را برای حرکت به سمت تولیدات بدون سرب دایر کنند. رنگ‌سازان خود در این مسیر پیشقدم شدند. بویسن (Boysen) بزرگ‌ترین شرکت رنگ‌سازی فیلیپین یکی از پرشورترین طرفداران ممنوعیت رنگ‌های سرب‌دار در کشور بود. این شرکت مدت‌ها قبل از تصویب مقررات سرب‌زدایی از محصولاتش را آغاز کرده بود.

اتحاد موسسه‌های خیریه و تولیدکنندگان رنگ نتایج فوق‌العاده‌ای به همراه داشت. سهم فروش رنگ‌های سرب‌دار در فیلیپین از ۶۹ درصد در سال ۲۰۱۵ به ۲۴ درصد در سال ۲۰۱۷ رسید. موسسه‌های خیریه می‌گویند این موفقیت را به سادگی می‌توان در دیگر کشورهای در حال توسعه تقلید کرد چراکه اغلب تعداد اندکی از شرکت‌های بزرگ رنگ‌سازی سهم اصلی از بازار را در اختیار دارند. به عنوان مثال شرکت بویسن  ۶۰ تا ۷۰ درصد از کل رنگ فیلیپین را تولید می‌کند. شرکت رنگ‌سازی کرون اعلام کرد که ۶۵ درصد از بازار کنیا و ۵۰ درصد از بازار اوگاندا را در اختیار دارد.

یک لکه رنگ

متاسفانه این موارد تنها نقاطی روشن در یک تصویر تاریک هستند. در اجلاس بهداشت جهانی سال ۲۰۰۹ سازمان ملل همه کشورها متعهد شدند تا سال ۲۰۲۰ سرب را کنار گذارند. تاکنون حدود ۱۰ کشور ممنوعیت آن را تصویب کرده‌اند و تعداد کشورهای دارای ممنوعیت استفاده از سرب به ۶۸ رسیده است. قرن‌ها مردم از ضررهای سرب اطلاع داشتند اما باز هم دیگران را در معرض آن قرار می‌دادند. تا این وضعیت باقی است، شمار قربانیان همچنان افزایش خواهد یافت.