لبه تاریکی

این روزها هر کس صحبت از حبابی بودن بورس به میان بیاورد، در نگاه بسیاری از مسوولان و فعالان بازار، متهم به مقابله با بزرگ شدن بازار سرمایه و مشارکت مردم در توسعه اقتصادی کشور می‌شود. در نگاه بسیاری از مردم نیز، هدایت نقدینگی به بورس، به دلیل جلوگیری از افزایش قیمت ملک و همچنین نرخ ارز و طلا، در زندگی مردم تاثیر مثبت دارد و از این‌رو انتقاد به چنین فضای هیجان‌آوری که در آن همه درصدد فروش سایر دارایی‌های خود و خرید سهام هستند، گناهی نابخشودنی است. اگر قرار بود دنیا حداکثر تا شش ماه دیگر تمام شود، من نیز به شخصه، با توجه به منافع کوتاه‌مدت و بدون در نظر گرفتن عواقب احتمالی آن در بلندمدت، بر طبل ورود به بورس می‌کوفتم. اما خوشبختانه دنیا در حال شکست ویروس کروناست و زندگی بشریت اگرچه کمی مختل شد، اما کما فی‌السابق ادامه خواهد داشت و از این‌رو لازم است با دید وسیع‌تری به موضوع نگاه کنیم.

در ابتدا، برای اینکه اعتقاد و علاقه‌مندی خود را به بازار سرمایه کشور نشان دهم، لازم است عنوان کنم که تاکنون در تمام مدتی که به‌عنوان یک کارشناس جزء در بازار سرمایه خدمت کرده‌ام، هدف و ماموریتم، کمک به توسعه بازار سرمایه کشور بوده است؛ از حضور در اولین لحظات شکل‌گیری نخستین شرکت تامین سرمایه کشور تا مشارکت در تدوین و طراحی صندوق‌های سرمایه‌گذاری بورسی (برای تعمیق بازار ثانویه) و پیشنهاد ایجاد صندوق پروژه (برای توسعه بازار اولیه) و همچنین سال‌ها حضور فعال در بخش تامین مالی پروژه‌های بزرگ صنعتی و معدنی کشور. اما امروز، مثل برخی دیگر از همفکرانم، کمی نگران هستم؛ نگران آینده نه‌چندان دور! بنابراین بر خود لازم می‌دانم به دلیل مسوولیت حرفه‌ای و اجتماعی‌ام، در خصوص وضعیت امروز بازار سرمایه هشدار دهم. اما به واقع به چه دلیل شرایط امروز نگران‌کننده است؟ و چرا باید از شکل‌گیری حباب در بازار سرمایه ترسید؟

قبل از پاسخ به سوال فوق، بهتر است تعریف حباب در بازار بورس و چگونگی شکل‌گیری آن را بررسی کنیم. زمانی که قیمت سهام یک شرکت در یک دوره کوتاه و با سرعت بالایی رشد کرده و به دنبال آن سقوط می‌کند، در واقع حباب قیمتی شکل گرفته است؛ به‌عنوان مثال، زمانی که معامله‌گران سهام یک شرکت، وارد چرخه مثبت رشد فزاینده قیمت شوند، هر افزایشی در قیمت، عاملی برای رشدهای آتی بوده و از این‌رو هر چه قیمت بالاتر می‌رود، تعداد خریداران نیز بیشتر می‌شود. نتیجه اینکه شیب نمودار رشد قیمت سهام در مدتی کوتاه رو به فزونی می‌گیرد.

در واقع، وقتی قیمت سهام با سرعت زیاد بالا می‌رود، سایر خریداران نیز به امید فروش در قیمت‌های بالاتر و طمع کسب سود در کوتاه‌مدت، بدون توجه به ارزش واقعی سهم، اقدام به خرید آن می‌کنند. همان‌طور که عنوان شد، این اتفاق، موجب ایجاد چرخه‌های مثبتی از افزایش قیمت سهم می‌شود که ارتباط چندانی با واقعیت‌های بنیادی شرکت مربوطه نداشته و معمولاً بر پایه هیجانات فراگیر استوار است، از این‌رو ممکن است باعث شود قیمت‌های معاملاتی، بسیار فراتر از ارزش ذاتی آن سهم قرار گیرد و موجب ایجاد حبابی شود که در نهایت از بین خواهد رفت. زمانی که به دلیل رسیدن به قیمت‌های بسیار بالا، روند رشد سهام نزولی شود، این احساس به وجود می‌آید که دیگر با خرید سهم مذکور، سودهای آنچنانی به دست نخواهد آمد. وقتی به این نقطه برسیم، دیگر کسی دلیلی نمی‌بیند که سهام خود را نگه دارد و ناگهان فروش سهام آغاز شده و حباب ایجادشده در مدتی کوتاه از بین می‌رود و قیمت سهم بعضاً به پایین‌تر از قیمت تعادلی خود سقوط می‌کند.

بدیهی است که اگر چنین اتفاقی بیفتد، بسیاری از سهامداران که متاثر از هیجانات فراگیر و با طمع کسب سودهای کلان در قیمت‌های بالا به بازار ورود کرده‌اند، متحمل زیان سنگین می‌شوند. معمولاً غالب تشکیل‌دهنده چنین افرادی، تازه‌واردان به بورس است که ممکن است در این میان

بخشی از دارایی‌های ضروری خود را از دست بدهند. در این صورت، آثار منفی این واقعه، در خصوص نگاه جامعه به بازار سرمایه، بسی فراتر از منافع کوتاه‌مدت اقتصادی آن خواهد بود. به‌عنوان مثال، برخی از اقوام و دوستان من که در سال‌های دورتر هر یک به نحوی، بخشی از سرمایه خود را در بورس از دست داده‌اند، نه‌تنها هیچ‌گاه تمایلی به بازگشت به آن نداشته، بلکه هریک افراد دیگری را نیز سفارش به عدم سرمایه‌گذاری در آن می‌کنند.

بنابراین بازار سرمایه برای مدت مدیدی محروم از منابع بالقوه سطح وسیعی از جامعه می‌شود تا پس از یک دوره طولانی رکود، مجدداً با پیدایش شرایط مشابه آنچه گفته شد، سیل نقدینگی ناپایدار به سمت بازار سرمایه سرازیر و قصه قدیمی تکرار شود. باید توجه داشت که آنچه بازار سرمایه را مستحکم کرده و باعث توسعه اقتصادی می‌شود، ورود منابع پایدار با دید بلندمدت به آن است که جز در سایه همزمان رشد اقتصادی، ایجاد فرهنگ سرمایه‌گذاری در بورس و توسعه بازار اولیه اتفاق نخواهد افتاد.

در پایان، برای فهم بهتر آنچه گفته شد، توجه شما را به نمودار یک که نشان‌دهنده نمونه فرضی از چگونگی شکل‌گیری حباب در بورس و نهایتاً از بین رفتن آن است، جلب می‌کنم.

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، مرحله سوم نمودار مربوطه که در آن حباب قیمتی در حال شکل‌گیری است، دوره‌هایی است که عموم مردم درگیر خرید سهام می‌شوند و با تبلیغات رسانه‌های مختلف آغاز شده، بر اساس احساسات و هیجانات پیش می‌رود و نهایتاً متاثر از طمع و بعضاً توهم کسب سودهای کلان به اوج خود می‌رسد اما در پایان در یک زمان بسیار کوتاه به سقوط سنگین می‌انجامد.

فارغ از اینکه امروز بازار ما در کدام مرحله قرار دارد و آینده آن ‌چه خواهد شد، آرزو می‌کنم تا شش ماه دیگر، هیچ شخصی، از مسوولان محترم تا کارشناسان گرامی و نهایتاً مردم عزیز کشورم، بابت آنچه باید و آنچه نباید در این روزها می‌گفته یا انجام می‌داده، افسوس نخورد.