«تخصص» در مُحاق
آیا وزارت امور خارجه ایران منفعل است؟
در مورد مساله شعرخوانی رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در باکو که با واکنش کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شد، برخی این مساله را مطرح کرده‌اند که وزارت خارجه ایران در این مساله، انفعال به خرج داده است. ویژگی خاص مساله اخیر و نوع واکنش وزارت خارجه ایران در این تنش بین ایران و ترکیه نافی تعلل وزارت امور خارجه ایران است. با این حال لازم به تاکید است که در ایران، به جای سیستم، غالباً افراد در حال فعالیت هستند که در مساله اخیر نیز دیده شد که شخص وزیر خارجه از طریق فضای مجازی به پاسخگویی پرداخت و همین روند را از بالاترین رده‌های سیاسی تا پایین‌ترین آن می‌توان به عنوان یکی از مهم‌ترین ضعف‌های سیاست حکومت در ایران مشاهده کرد.
باری کاستن از چنین برداشت‌هایی لازم است که چنین روندهایی به سوی تقویت و کنش سیستمی هدایت شود تا نتایج دقیق‌تری حاصل شود. در مجموع می‌توان گفت وزارت خارجه در این زمینه تعلل خاصی انجام نداده است اما در مورد ابراز نظر عامه مردم و برخی مسوولانی که تخصصی در امور خارجه و دیپلماسی ندارند می‌توان واکنش‌ها و مواضع آنها را متاثر از دو مولفه دانست. ما ایرانی‌ها غالباً در بسیاری از حوزه‌ها خود را مجاز به دخالت و اظهار نظر می‌دانیم و دیگر اینکه، تمایل داریم بسیاری از امور مختلف را به شکل همزمان و متداخل انجام دهیم. گذشته از این ویژگی‌ها، یکی از دلایل عدم تمرکز درست در سیاست خارجی که تبعات منفی زیادی نیز با خود به همراه دارد، خروج آن از حوزه نخبگی و ورود آن به خیابان است. زمانی که صدا‌و‌سیمای جمهوری اسلامی هر سوالی را از هر شخصی در خیابان می‌پرسد و نظر مردم را حتی در مورد مسائل تخصصی در زمینه‌ای چون مساله هسته‌ای نیز جویا می‌شود، به این رفتارها دامن می‌زند.
اگر روزی بخواهیم کشور را به سامان برسانیم، یکی از مهم‌ترین مسائل، اصلاح همین رویه‌هاست که در بسیاری از امور، دخالت افراد غیر‌مسوول که هیچ تخصصی در این زمینه‌های حساس و پیچیده ندارند و تنها، روند امور را برای سیاستمداران و مدیران سخت می‌کنند. براساس چنین وضعیتی در برخی شرایط خاص، دخالت‌ها موجب می‌شود تا ذهنیتی ایجاد شود که دستگاه مربوطه تا زمانی که بخواهد عکس‌العمل متناسب را ارئه دهد، نیروی زیادی صرف خواهد شد و همین مساله موجب استهلاک زیاد می‌شود.
اگر بخواهیم به اصل مساله بپردازیم، عکس‌العمل اخیر برخی مسوولان نامرتبط و بخشی از مردمی که در فضای مجازی به آن واکنش نشان دادند، برخی توهین‌ها و پرخاش‌ها زیبنده مردم ایران با پیشینه فرهنگی و تاریخی برجسته کشور نیست. لازم است تفکیک دقیقی بین جنبه‌های مختلف مسائل صورت بگیرد. وطن‌دوستی، مساله‌ای کاملاً قابل فهم است اما نباید رویه به سویی هدایت شود که اصطلاحاً پای ما روی پوست خربزه قرار بگیرد. در مساله اخیر نیز جریان‌های مختلفی در جهت دادن آن تحت لوای وطن‌دوستی موثر بوده‌اند. برخی تلاش کردند دولت را تحت فشار قرار دهند تا واکنش نشان دهد و عده‌ای دیگر با تلاش برای رو‌در‌رو کردن ایران و ترکیه به تحت فشار قرار دادن حکومت مبادرت کردند. باید بین شخص اردوغان و کشور ترکیه تفکیک قائل شد. ترکیه می‌تواند شریک اقتصادی، تجاری و سیاسی ایران باشد. البته که می‌توان به سیاست‌های اردوغان انتقاد وارد کرد. ایران با ترکیه رقابت خاص خود را دارد اما این رقابت در حوزه امنیت ملی شکل نگرفته است بلکه رقابتی در حد حل و فصل برخی مسائل منطقه‌ای و نقش منطقه‌ای ایران یا رابطه ایران با غرب است. حتی رقابت ایران با ترکیه در سوریه، عراق و حتی مساله قره‌باغ نمی‌تواند در حوزه امنیت ملی تعریف شود به‌خصوص در شرایط کنونی که در چهار سال اخیر، ایران با شخصی مانند ترامپ دچار چالش بوده است و در روندی که با انتخاب جو بایدن، ممکن است تغییر وضعیتی در روابط ایران و آمریکا ایجاد شود، باز کردن یک جبهه دیگر برای ایران اصلاً عاقلانه نیست. به ویژه این که مردم کشور از وضعیت معیشتی چندان خوبی برخوردار نیستند و تحریم‌ها و مساله‌ای مانند کرونا ما را ملزم می‌کند تا بیش از پیش به سوی کاستن از تنش‌ها و حتی در پیش گرفتن استراتژی «تنش صفر» گام برداریم. آن هم در مورد یک شعر که اگر اصل آن را در نظر بگیریم، تمایلی بوده است برای پیوستن سرزمین‌های جدا‌شده از ایران به وطن اصلی خود. این مسائل در اصل، ناشی از هیجانات و احساساتی است که لازم است به خوبی مدیریت شود.
سیاست خارجی باید دارای عناصر خاصی باشد که یکی از مهم‌ترین آنها بازدارندگی است. ما به طور عام در سیاست خارجی نیازمند کم کردن بار سیاست خارجی فعلی هستیم. به طور نمادین، می‌توان گفت ما به ژیان سیاست خارجی به اندازه حجم یک تریلی بار زده‌ایم که در بلند‌مدت نمی‌توان از آن توقع کارکرد درست داشت. به همین دلیل باید تا جای ممکن، مولفه‌ها، تنظیمات و تعاملات خارجی خود را به گونه‌ای تعریف کنیم که خاصیت بازدارندگی آن به حداکثر برسد تا مردم و افکار عمومی دیگر این دغدغه را نداشته باشند که یک شعر، مقدمه نگرانی از جدایی قسمتی از خاک ایران را فراهم کند. علاوه بر آن، فضای مجازی خاصیتی دارد که هر کسی، هم می‌تواند تولید‌کننده اخبار باشد و هم مصرف‌کننده آن که در چنین وضعیتی، فرآوری لازم و دقیق در برخی مسائل صورت نمی‌گیرد و چنین مساله‌ای می‌تواند کشور را در وضعیتی قرار دهد که قرار گرفتن در آن، ضرورت خاصی نیز نداشته باشد.
در تنش اخیر میان ایران و ترکیه باید به این مساله دقت کرد از آنجا که رقابت ایران و ترکیه در حوزه امنیت ملی قرار ندارد، احتمالاً تنش‌هایی شبیه مساله اخیر را باید یک رقابت سیاسی دانست. نه ترکیه از روندهای تجزیه‌ای در ایران نفعی خواهد برد و نه شخص اردوغان از تحت فشار قرار گرفتن ایران منتفع می‌شود. ما باید سعی کنیم تا رقابت را در همین سطح نگه داریم و همکاری‌های خود را نیز با ترکیه در حوزه‌هایی که بستر مناسب آن وجود دارد افزایش دهیم؛ «رقابت محدود، همکاری نامحدود»! ایران به دلیل این که با اقتصاد سیاسی کنونی و وابستگی شدید به نفت، خود را در وضعیت آسیب‌پذیر و آچمز در سیاست خارجی قرار داده است نباید شرایط خود را وخیم‌تر از این کند.
یکی از پاشنه آشیل‌های ایران در سیاست حکومت امروز آن است که ما به‌جای توزیع قدرت در کشور و دوری کردن از تمرکز‌زدایی، برعکس در حال حرکت به سمت تمرکز‌گرایی هستیم و متاسفانه قدرت مناطق و قومیت‌های مختلف به شکلی روزافزون کاهش داده شده است و مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور بیش از پیش مرکزیت یافته است. این روند نشان می‌دهد که چنین رویکردی، عواقب منفی زیادی به دنبال خواهد داشت. متاثر از چنین وضعیتی، باید به تقویت مولفه‌های درونی کشور توجه ویژه‌ای شود تا انسجام ملی حداکثری از طریق افزایش مشارکت سیاسی همه مردم از جمله قومیت‌ها و اقشار مختلف حاصل شود و از خواندن یک شعر، هراسی به ملت وارد نشود. این موارد، در کنار مساله انسجام و اتحاد ملی است که موجب بازدارندگی حقیقی در سیاست خارجی می‌شود و باید در نظر داشت که فقط این شکل از بازدارندگی است که می‌تواند طرف مقابل را از اقدامات آتی منصرف کند و نه صرفاً چنگ و دندان نشان دادن به کشورهای دیگر، توهین کردن، پرخاشگری یا نظامی‌گریِ صرف.
بنابراین، حداکثرسازی مشارکت همه مردم در سرنوشت کشور می‌تواند همراه با افزایش چسبندگی اجتماعی، مانع از ایجاد هرگونه خلل برای سوءاستفاده بیگانگان قرار گیرد. همواره توجه به درون را می‌توان نقطه‌ای قابل اتکا برای مواجه شدن با بسیاری از مسائل دانست.
