رشد ارزش‌افزوده

در اینکه اولین محصول صنعت پتروشیمی جهان استون است که در سال 1918 در آمریکا و از ایزو پروپانول تولید شد یا تری نیترو تولوئن (TNT) که پیش از جنگ جهانی اول (1914) در آلمان و از ترکیب تولوئن و اسید نیتریک به صورت تجاری تولید شد تردید وجود دارد؛ ولی آنچه مسلم است جنگ جهانی دوم به‌رغم اثرات مخرب خود، محرک بزرگ توسعه دانش پتروشیمی در جهان است. در آن دوران آمریکا و آلمان برای تحرک هرچه بیشتر ماشین جنگی خود به سرمایه‌گذاری گسترده در تولید لاستیک مصنوعی روی آوردند.

صاحب‌نظران دهه 1960 تا اوایل 1970 را عصر طلایی پتروشیمی می‌دانند و رشد سریع بازار، نوآوری در صنعت و تکنولوژی، احداث واحدهای عظیم و معرفی پیاپی محصولات جدید از ویژگی‌های این دوران است.

پس از آن و در پی دو شوک در قیمت نفت طی سال‌های 1976 به مدت سه سال و 1980 به مدت دو سال، تحلیل‌ها برای توسعه این صنعت نوپا با نگرانی‌هایی همراه شد، ولی از ابتدای دهه 1990 صنعت پتروشیمی متناسب با رشد اقتصادی کشورها رشد کرد و طی سال‌هایی که اقتصاد جهانی شکوفا شد این صنعت نیز رشد کرد و در دوران رکود اقتصادی جهانی، این رشد کمتر شد.

در ایران نیز صنعت پتروشیمی همگام با جهان و با اندکی تاخیر پاگرفت و به طور رسمی در سال 1343 با تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی امور مربوط به تولید محصولات پتروشیمی متولی پیدا کرد، هرچند پیش از آن و در سال 1313 کارخانه‌ای در تهران از زغال‌سنگ محصولاتی چون آمونیاک و بنزن تولید می‌کرد یا در شیراز کارخانه‌ای به تولید کود شیمیایی مشغول بود. آنچه مسلم است ایران نه‌تنها اولین کشور در خاورمیانه است که صنعت پتروشیمی به آن راه یافت، بلکه در آسیا نیز بعد از ژاپن اولین کشور صاحب پتروشیمی است. در آن دوران کشورهایی چون عربستان که امروزه از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی منطقه هستند، اساساً با این صنعت بیگانه بودند.

صنعت پتروشیمی در ایران به علت دارا بودن منابع عظیم خوراک (دومین کشور دارای منابع گازی در جهان)، وجود سواحل طولانی دریا و اقیانوس (غریب به پنج هزار کیلومتر ساحل فقط در جنوب کشور) و نیز منابع انسانی متخصص و مجرب (با تجربه‌ای بیش از 50 سال) امروزه مزیت رقابتی و بلکه مزیت مطلق به حساب می‌آید.

طبق سند چشم‌انداز 20‌ساله، صنعت پتروشیمی در افق 1404 باید به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه برسد و برای این کار لازم است ظرفیت اسمی تولید این صنعت که از حدود 60 میلیون تن فعلی به 180 میلیون تن در سال برسد. از طرفی با تکمیل و راه‌اندازی هر فاز پارس جنوبی، شاهد تولید تقریباً 25 میلیون مترمکعب متان، 500 هزار تن اتان و 40 هزار بشکه میعانات گازی هستیم که در صورت توسعه مناسب صنعت پتروشیمی در بالادست، میان‌دست و پایین‌دست شاهد ارزش افزوده بالا، اشتغال و ارزآوری مناسب و همچنین دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز خواهیم بود.

مجتمع‌های پتروشیمی در حال تولید، عمدتاً در دو منطقه ماهشهر (21 مجتمع پتروشیمی) و عسلویه (15 مجتمع پتروشیمی) مستقر هستند و جمعاً حدود 19 مجتمع پتروشیمی نیز در سایر مناطق کشور به صورت مجزا مشغول به کار هستند که ظرفیت تولید اسمی این 55 واحد، حدود 65 میلیون تن در سال است. همچنین در قطب ماهشهر هفت طرح پتروشیمی، در قطب عسلویه 16 طرح و در سایر مناطق کشور 26 طرح در حال ساخت است که پس از تکمیل و راه‌اندازی، مجموع تولید اسمی این طرح‌ها 39 میلیون تن در سال خواهد بود؛ به عبارتی در صورت تکمیل موفق همه طرح‌ها و حفظ ظرفیت مجتمع‌های موجود، انتظار تولید حدود 100 میلیون تن محصول پتروشیمی در کشور وجود دارد.

یکی از معضلات عمده توسعه صنعت پتروشیمی در دو قطب ماهشهر و عسلویه، کمبود زمین است، به نحوی که برخی پتروشیمی‌های موجود در این مناطق بر روی زمین‌های استحصال‌شده از دریا و خشک کردن باتلاق‌ها ساخته شده‌اند.

از همین رو برای توسعه صنعت پتروشیمی در کشور و یافتن منطقه‌ای دیگر تحت عنوان سومین قطب پتروشیمی کشور بعد از ماهشهر (اولین قطب) و عسلویه (دومین قطب) طی سال‌های دهه 80 در شرکت ملی صنایع پتروشیمی مطالعات جامعی صورت گرفته است. در این مطالعات از جنوب میناب تا جاسک و چابهار و گواتر مناطق از جوانب مختلف مورد بررسی قرار گرفتند و نهایتاً چابهار به عنوان بهترین منطقه برای توسعه صنایع پتروشیمی معرفی شد. در آن دوران مشکل چابهار دوری از منابع خوراک بود که در سال‌های بعد با انتقال گاز طبیعی از عسلویه به ایرانشهر از طریق احداث خط لوله هفتم سراسری (خط لوله صلح) این دغدغه رفع شد.

 پس از مطالعات صورت‌گرفته و انتخاب چابهار به عنوان سومین قطب توسعه صنعت پتروشیمی کشور، به دلایلی فعالیت توسعه‌ای در این حوزه کاهش سرعت داشت و پس از چندی با مصوبه هیات وزیران و انتخاب چابهار به عنوان قطب آتی توسعه صنعت پتروشیمی کشور مجدداً این طرح به جریان افتاد، ولی چون شرکت ملی صنایع پتروشیمی طبق قانون اصل 44 نمی‌توانست راساً اقدام به ساخت مجتمع‌های پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در این حوزه کند، طبق توافقی که میان وزرای نفت و دفاع وقت صورت گرفت، مقرر شد توسعه سومین قطب پتروشیمی کشور از طریق مشارکت صندوق بازنشستگی نیروهای مسلح و با هدفگذاری و حمایت‌های وزارت نفت صورت پذیرد. از همین‌رو شرکت سرمایه‌گذاری سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح (سهامی خاص) از طریق تاسیس شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران (سهامی خاص) وظیفه توسعه صنعت پتروشیمی هماهنگ با اسناد عالی وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران را بر عهده گرفت.

سومین قطب پتروشیمی کشور در منطقه آزاد چابهار واقع شده است. یکی از مزایای این مکان‌یابی، نزدیکی فاصله به بازارهای هدف محصولات پتروشیمی کشور بود، به گونه‌ای که نسبت به دو قطب قبلی پتروشیمی (عسلویه و ماهشهر) بین 1200-900 کیلومتر فاصله دریایی و هزینه‌های حمل‌ونقل کمتر است. به‌علاوه چابهار تنها بندر اقیانوسی کشور است و از همین‌رو کشتی‌های کوچک، متوسط و پهن‌پیکر در دو بندر این منطقه (بنادر شهید کلانتری و شهید بهشتی) قابلیت پهلوگیری دارند. همچنین سومین قطب پتروشیمی کشور در اراضی منطقه آزاد قرار دارد (دو قطب قبلی صرفاً در منطقه ویژه اقتصادی قرار دارند) و با توجه به سه معافیت «روادید، قانون تجارت و مالیات» مورد استقبال سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است، به گونه‌ای که سرمایه‌گذاران خارجی در مناطق آزاد برخلاف قانون تجارت امکان مالکیت صد درصدی بر شرکت‌های ثبتی را دارند، از قوانین روادید این مناطق تبعیت می‌کنند و نیز کلیه سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی از معافیت‌های مالیاتی 20‌ساله برخوردار هستند.

مضافاً چابهار شاهراه دسترسی آسیای میانه به آب‌های آزاد است و این موضوع کمک شایانی به صادرات محصولات پتروشیمی به این کشورها می‌کند. همچنین این منطقه دسترسی‌های مناسبی به شبکه ریلی سراسری، فرودگاه و شبکه حمل‌ونقل زمینی دارد که همه اینها در ترغیب سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در این منطقه، کمک به کاهش قیمت تمام‌شده محصول و افزایش قابلیت رقابت در بازارهای جهانی نقش دارد.

از طرفی اسناد بالادستی نظام و در راس آنها مقام معظم رهبری (حفظه‌الله) توصیه‌های موکدی برای آبادانی و توسعه سواحل دریای عمان (مکران) دارند که سبب حمایت‌های مقامات عالی و قوانین ملی و محلی از این قبیل سرمایه‌گذاری‌ها می‌شود. نمونه آن را می‌توان بر بازدیدهای چندین‌باره رئیس‌جمهور، معاون اول رئیس‌جمهور، معاونان رئیس‌جمهور، وزرای مختلف و نمایندگان استان از شهرک پتروشیمی مکران مشاهده کرد. از طرف دیگر با توجه به اینکه بیشتر مراحل طراحی تفصیلی، طراحی مقدماتی، خرید لایسنس و تدارکات سومین قطب پتروشیمی کشور در دوران پسابرجام صورت می‌گیرد، شاهد حضور صاحبان دانش و سرمایه از شرکت‌های صاحب‌نام در این زمینه هستیم.

نکته بعدی آنکه صنایع پایین‌دستی در شهرک پتروشیمی مکران به صورت ویژه پیش‌بینی شده است و با تکمیل زنجیره ارزش علاوه بر ایجاد ارزش افزوده بیشتر، طبق قوانین سبب تخفیف تا 30 درصد در نرخ خوراک مجتمع‌ها خواهد شد.