روس‌های در معرض انقراض

در 20 سال گذشته درباره آنچه روزنامه‌نگاران آن را «انقراض نسل روس‌ها» می‌نامند، زیاد شنیده‌ایم. واقعیت این است که بحث، چندان اغراق‌شده و دور از واقعیت نیست. در اولین دهه پس از فروپاشی جماهیر شوروی، ترکیبی از نرخ رشد جمعیت پایین و امید به زندگی کم، دامنگیر زندگی روس‌ها شد. طبق اطلاعات سازمان ملل، نرخ کل باروری (TFR) که نشان‌دهنده تعداد فرزندانی است که یک زن انتظار دارد در طول دوران باروری خود (بین 15 تا 49سالگی) داشته باشد، برای ثابت ماندن جمعیت یک کشور، باید حدود 1/2 باشد. یعنی هر دو نفر باید به طور متوسط 1/2 بچه داشته باشند. 1/0 اضافه به دلیل در نظر گرفتن تعداد کودکانی است که به سن بلوغ نرسیده و در کودکی می‌میرند. عدد 1/2 البته برای کشورهای صنعتی که نرخ مرگ و میر کودکان در آن کم است تعریف شده و بدیهی است هر چقدر کشوری کمتر‌توسعه‌یافته باشد، این عدد افزایش خواهد یافت. طبق معیارهای سازمان ملل، نرخ باروری کمتر از 5/1 خطر ایجاد مشکلات اجتماعی را به همراه دارد و کشور را در حالت هشدار قرار خواهد داد. نرخ باروری روسیه که در زمان حکومت کمونیستی به طور معمول در حد 1/2 یا اندکی کمتر بود، پس از فروپاشی این اتحادیه شروع به کاهش کرد و تا سال 1999 به 17/1 رسید، در اواخر دهه 1990 و اوایل 2000 این کشور شاهد مرگ و میری بیش از تعداد تولد بود تا حدی که جمعیت کشور که در پایان دوره کمونیستی، 148 میلیون نفر بود، به 143 میلیون نفر کاهش یافت. در همین بازه زمانی بعضی از کشورهای اروپایی و آسیایی، خودخواسته نرخ رشد جمعیت پایین را تجربه می‌کردند اما وجه تمایز این کشورها (مثل ایتالیا و کره جنوبی) با روسیه، نرخ مرگ و میر بزرگسالان و همچنین امید به زندگی بود. مرگ و میر بزرگسالان بعد از فروپاشی شوروی به شدت در این کشور افزایش و امید به زندگی کاهش یافته بود. تلاش‌های دولت روسیه برای افزایش نرخ باروری طی یک دهه گذشته موفق بوده و این نرخ تا پایان سال 2012 به عدد 7/1 رسیده است که بالاترین نرخ از سال 1991 به بعد محسوب می‌شود البته هنوز هم تعداد مرگ و میر روس‌ها بیش از تعداد تولد ثبت شده است. در واقع در سال 2012، تلاش‌های بی‌وقفه مسوولان این کشور باعث شد تعداد مرگ و میر تنها 2500 نفر بیش از تعداد تولد‌ها باشد و همچنین امید به زندگی مردان در این کشور که در سال 2003 به کمترین میزان خود یعنی 6/58 سال رسیده بود به 3/64 سال افزایش یابد. دو دلیل عمده برای بهبود وضعیت جمعیتی روسیه در سال‌های اخیر وجود دارد، اول بهبود وضعیت اقتصادی که باعث می‌شود جوانان بیشتری تمایل به ازدواج و بچه‌دار شدن نشان دهند و دوم سیاست‌های حمایتی دولت از خانواده‌هایی که حاضر به بچه‌دار شدن هستند. به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر دولت روسیه به این باور رسیده است که تحقق شعار احیای روسیه قدرتمند، با کشوری درگیر بحران بازنشستگی ممکن نیست. در نتیجه برنامه کمک اجتماعی جدیدی را به اجرا درآورده که طبق آن کمک هزینه‌ای با مبلغی مناسب به خانوارها بابت هزینه مهد کودک و مدرسه فرزندان‌شان پرداخت می‌شود و داشتن فرزند دوم، جایزه‌ای 10 هزار‌دلاری برای خانواده به همراه خواهد داشت. اما با همه این تمهیدات، پیش‌بینی می‌شود روند کاهشی جمعیت روسیه همچنان ادامه داشته باشد، چون بزرگسالانی که در سال‌های پیش رو باید ازدواج کنند و بچه‌دار شوند، کودکان اوایل دهه 90 هستند، همان دهه‌ای که این کشور نرخ باروری 1/1 را تجربه کرد. در واقع مساله جدیدی که دولتمردان روس با آن درگیر خواهند بود بسیار ساده است، جوانان کمتری در این کشور برای ازدواج وجود دارند و این تعداد کم، حتی با نرخ باروری 7/1 نخواهند توانست تغییر عمده‌ای در روند کاهش جمعیت روسیه بدهند.