نماینده بازار

شاخص (INDEX) در کل به معنای نمودار، نشان‌دهنده یا نماینده است. شاخص کمیتی است که نماینده چند متغیر همگن بوده و وسیله‌ای برای اندازه‌گیری و مقایسه پدیده‌هایی است که دارای ماهیت و خاصیت مشخصی هستند. بر این مبنا می‌توان تغییرات ایجاد‌شده در متغیرهای معینی را در طول یک دوره بررسی کرد. در حالی شاخص کل بورس مهم‌ترین نماگر بازار سهام به شمار می‌رود که سابقه به کارگیری این متغیر در بورس46 ساله ایران به حدود سال 1369 بر‌می‌گردد که بر مبنای عدد پایه 100 واحد مورد استفاده قرار گرفته است. این متغیر تا سال‌ها از برآیند نوسان قیمت و تعداد سهام شرکت‌ها خصوصاً شرکت‌های بزرگ محاسبه می‌شد و در کنار شاخص‌هایی چون شاخص سود نقدی، مالی و صنعت، بازار اول و دوم، تابلوی اصلی و فرعی وضعیت عمومی بازار سهام را در مقاطع مختلف زمانی ترسیم می‌کرد اما از سال 1387 به این سو مسوولان بازار سهام تصمیم گرفتند دو شاخص قیمتی و نقدی را در هم ادغام کنند. به طور کلی بالا بودن نرخ تورم، بالا بودن نرخ سود و نقش بالای سود نقدی در بازده کل سهام از جمله دلایل تغییر شاخص بیان شده است. با این ادغام ارقام شاخص بورس از 19 تا 27 هزار واحدی گذر کرد و اکنون در مرز 50 هزار واحد قرار دارد. برای محاسبه شاخص، یک سال را به عنوان مبنا یا پایه فرض کرده و پس از تقسیم ارزش جاری بر ارزش مبنا (ارزش سال پایه) آن را در عدد 100 ضرب می‌کنیم. عدد به دست آمده شاخص آن گروه مورد نظر را به ما نشان می‌دهد. در هر بازار سهامی، می‌توان بنا بر احتیاج و کارایی شاخص‌های زیادی تعریف کرد. در تمام بورس‌های دنیا نیز، شاخص‌های زیادی برای گروه‌ها و شرکت‌های مختلف محاسبه می‌شود. به عنوان مثال در بازار سهام آمریکا شاخص داوجونز (DOW&JONES) تغییرات 30 شرکت صنعتی، 20 شرکت حمل‌ونقل و 15 شرکت خدماتی را نشان می‌دهد؛ و یا شاخص نزدک (NASDAQ) تغییرات سهام خارج از بورس را نشان می‌دهد. در بورس اوراق ‌بهادار تهران نیز، شاخص‌های زیادی محاسبه می‌شود که هر شخص یا گروهی بنا به نیاز خود از آنها استفاده می‌کند.

شاخص کل (TEDPIX)

شاخص کل قیمت که مخفف Tehran Exchange Divedend and Price Index است، نشان‌دهنده تغییرات قیمتی و بازده نقدی سهام در بورس اوراق ‌بهادار است. به عبارتی نشان‌دهنده تغییرات بازدهی کل سرمایه‌گذاری در بورس اوراق‌بهادار است و به وسیله آن می‌توان فرصت سرمایه‌گذاری در بورس اوراق‌ بهادار را با دیگر بازارها مقایسه کرد. این شاخص یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های بورس اوراق ‌بهادار تهران بوده و گویای آن است که ارزش کل بازار نسبت به سال پایه (1369) چند برابر شده است. به طور فرضی شاخص 46500 نشان می‌دهد ارزش بازار نسبت به سال 1369 که سال پایه است، 465 برابر شده است.

شاخص بازده نقدی (TEDIX)

این شاخص نشان‌دهنده تغییرات بازده نقدی سهام است و از تفاضل منطقی شاخص کل از شاخص قیمت به دست می‌آید.

شاخص بازده قیمتی (TEPIX)

شاخص قیمت بورس تهران تمامی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس را در‌بر می‌گیرد و در صورتی که نماد شرکتی بسته باشد یا برای مدتی معامله نشود، قیمت آخرین معامله آن در شاخص لحاظ می‌شود. همان‌گونه که از فرمول زیر مشخص است، تعداد سهام منتشره شرکت‌ها معیار وزن‌دهی در شاخص مزبور است که این امر منجر به تاثیر بیشتر شرکت‌های بزرگ در شاخص می‌شود.

شاخص مزبور با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌شود:

Pit = قیمت شرکت i ام در زمان t

qit = تعداد سهام منتشره شرکت i ام در زمان t

Dt = عدد پایه در زمان t که در زمان مبدأ برابر pioqio∑ بوده است.

Pio = قیمت شرکت i ام در زمان مبدأ

qio = تعداد سهام منتشره شرکت i ام در زمان مبدأ

n = تعداد شرکت‌های مشمول شاخص

تعدیل پایه شاخص

شاخص قیمت نمایانگر روند عمومی قیمت در میان شرکت‌های مورد بررسی است و باید از تغییرات قیمت و نه پارامترهای دیگر متاثر شود. توجه به فرمول شاخص نشان می‌دهد که در محاسبه آن افزون بر قیمت، میزان سهام منتشره نیز تاثیر‌گذار است. از این رو شاخص باید در صورت تغییرات سهام منتشره که معمولاً از افزایش سرمایه (از محل آورده نقدی)، ناشی می‌شود به گونه‌ای تعدیل شود که تغییرات مزبور مقدار شاخص را متاثر نسازند.

به طور معمول موارد زیر نیز موجب تعدیل پایه شاخص می‌شوند:

1- افزایش سرمایه شرکت‌ها از محل آورده نقدی

2 - افزایش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص

3 - کاهش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص

4 - تجزیه شرکت‌ها

5 - ادغام شرکت‌ها

6 - پرداخت سود نقدی (تنها برای تعدیل پایه شاخص درآمد کل).

شاخص صنعت

فرمول محاسبه آن همانند محاسبه شاخص کل است و نشان‌دهنده تغییرات در ارزش سهام شرکت‌های صنعتی است و برای هر صنعت به طور جداگانه محاسبه می‌شود.

شاخص مالی

فرمول محاسبه آن همانند شاخص کل است و نشان‌دهنده تغییرات در ارزش سهام شرکت‌های سرمایه‌گذاری است.

شاخص شرکت

فرمول محاسبه آن همانند شاخص قیمت است و برای هر شرکتی به طور جداگانه محاسبه می‌شود و برای محاسبه آن شاخص هر شرکتی را بدو ورود 100 تعیین کرده‌اند.

شاخص 50 شرکت برتر یا tx-50

الف- به روش میانگین ساده

معمولاً هر سه ماه یک بار 50 شرکت برتر در بورس اوراق ‌بهادار معرفی می‌شوند. شاخصtx-50 نشان‌دهنده میانگین قیمت سهام 50 شرکت برتر است. محاسبه این شاخص به روش محاسبه شاخص داوجونز یعنی مبتنی بر قیمت (Price weighted) است. به عبارتی در این محاسبه تعداد سهام منتشره شرکت تاثیر داده نمی‌شود و تنها از جمع قیمت سهام 50 شرکت تقسیم بر تعداد آنها (تعدیل‌شده) به دست می‌آید. (این تعداد در اولین روز محاسبه یعنی ابتدای سال 1379عدد50 بوده که بعدها به تدریج تعدیل شده است.) شاخصtx-50 نیز در موارد زیر بایستی تعدیل شود. یعنی عدد 50 در مخرج را باید به گونه‌ای تغییر داد تا تاثیر تفاوت قیمت بر شاخص به خاطر موارد زیر خنثی شود.

مواردی که شاخص مذکور تعدیل می‌شود عبارتند از:

1- در صورت افزایش سرمایه به هر روشی (چه آورده نقدی و چه اندوخته)

2- ورود و خروج شرکت‌ها از لیست 50 شرکت برتر در پایان هر سه ماه

3- تجزیه و تجمیع سهام (فعلاً در ایران امکان‌پذیر نیست).

ب - به روش میانگین موزون

این شاخص نیز به وسیله تغییرات ارزش سهام 50 شرکت برتر محاسبه می‌شود ولی طرز محاسبه آن به روش میانگین موزون (روش لاسپیرز) است و تعداد سهام منتشره شرکت‌ها در محاسبه آن تاثیرگذار است.

جمع‌بندی

محاسبه شاخص‌های مختلف بر اساس فرمول‌های قراردادی انجام می‌شود و هر شاخصی بنا بر داده‌ها و فرمول مورد استفاده می‌تواند گویای تغییرات خاصی باشد؛ لذا بنا بر نوع محاسبه و شرکت‌هایی که در آن مورد محاسبه قرار می‌گیرند باید تفسیر شوند. شاخص‌سازی در محاسبه شاخص‌ها نمی‌تواند رخ دهد چرا که شاخص‌ها از فرمول ریاضی ساده‌ای تبعیت می‌کنند. اما با توجه به اینکه حسابرسی شاخص می‌تواند اطمینان به شاخص را افزایش دهد، پیشنهاد می‌شود در ادوار زمانی مشخص، حسابرسی شاخص توسط یک گروه مستقل از حسابرسان باسابقه در زمینه محاسبات شاخص، انجام شود تا به فعالان بازار این اطمینان داده شود که تعدیل‌های لازم در پایه شاخص صورت پذیرفته است.

همچنین پیشنهاد می‌شود سازمان بورس بررسی‌های لازم جهت راه‌اندازی صندوق‌های شاخصی (Index fund) را انجام داده و در صورت عدم وجود موانع زمینه تاسیس این صندوق را فراهم کند. زیرا ایجاد چنین صندوق‌هایی که یک سبد با ترکیب سهام تمام شرکت‌های بورسی (البته در مقیاس کوچک‌تر) را بین سرمایه‌گذاران توزیع می‌کنند مفید خواهد بود و سرمایه‌گذاران می‌توانند به راحتی به میزان بازده شاخص کل سود کسب کنند و از این رو معیار قرار دادن شاخص بورس به عنوان نماگر بازدهی موضوعیت پیدا می‌کند.