پول مبهم

نیما نامداری/معاون طرح و برنامه شرکت تجارت الکترونیکی ارتباط فردا

بیت‌کوین چیست؟ پاسخ به این سوال اصلاً ساده نیست. اینکه بیت‌کوین پول دیجیتال است، پشتوانه ندارد، ابعاد فراملی دارد، تحت نظارت هیچ دولتی نیست توصیفات تقریباً درستی از بیت‌کوین هستند اما به هیچ‌وجه ماهیت این پدیده را روشن نمی‌کنند.
بیت‌کوین در اصل یک برنامه نرم‌افزاری است که از سوی یک برنامه‌نویس با اسم مستعار ناکاموتو نوشته و منتشر شده است (البته اخیراً هویت این فرد شناسایی و افشا شد). هدف خالق این برنامه اعتراض به موانعی بوده که دولت‌ها از طریق کنترل پول ملی خود برای تجارت آزاد در اینترنت ایجاد می‌کنند. نکته جالب اینکه این برنامه نرم‌افزاری طوری طراحی شده که بعد از انتشارش دیگر خالق آن یعنی ناکاموتو هم نمی‌تواند تاثیری بر روی آن بگذارد و الگوریتم رمز آن به صورت غیرمتمرکز عمل می‌کند.
هسته اصلی پدیده بیت‌کوین مدلی ریاضی است که زنجیره بلاک‌ها (Block Chain) نامیده می‌شود. این زنجیره در اصل مجموعه‌ای از کدهای نرم‌افزاری است که با روش بسیار پیچیده‌ای رمزنگاری شده‌اند و به صورت منبع ‌باز (‌Open Source) در دسترس عموم هستند. این کدها در قالب مجموعه‌ای از بلاک‌های نرم‌افزاری ایجاد شده‌اند اما همه آنها بر اساس فرمول‌های ریاضی به هم مرتبط هستند و به همین دلیل زنجیره بلاک‌ها نامیده می‌شوند. هر کسی بتواند یک بلاک را رمزگشایی کند آن بلاک را آزاد کرده و در ازای آن یک بیت‌کوین دریافت می‌کند. به عبارت دیگر پشتوانه خلق بیت‌کوین دانشی است که از سوی یک برنامه‌نویس برای رمزگشایی بلاک‌ها استفاده شده است. این زنجیره بلاک‌ها به نحوی ایجاد شده که بعد از رمزگشایی از تعداد مشخصی بلاک، سطح پیچیدگی فرمول استفاده‌شده برای رمزنگاری دشوارتر شده و به همین دلیل ایجاد بیت‌کوین جدید مشکل‌ترمی‌شود. در نتیجه هر چقدر افراد بیشتری برای رمزگشایی از بلاک‌ها یا به عبارت دیگر خلق بیت‌کوین جدید تلاش کنند رمزگشایی سخت‌تر می‌شود. در اوایل ایجاد این زنجیره افراد با کامپیوتر خانگی هم می‌توانستند رمز را بشکنند و بیت‌کوین تولید کنند اما به مرور این فرآیند دشوارتر شد و اکنون مدت‌هاست که شکستن رمز بلاک‌ها مستلزم دسترسی به سخت‌افزار و دستگاه‌های قدرتمند است و دیگر اشخاص عادی توانایی این کار را ندارند.
بدین ترتیب عرضه بیت‌کوین کنترل می‌شود یعنی با افزایش عرضه، تلاش بیشتری برای ایجاد بیت‌کوین جدید لازم است یا به عبارت دیگر بیت‌کوین گران‌تر شده و به همین دلیل عرضه آن سخت‌تر می‌شود. باید توجه داشت که این زنجیره بلاک‌ها در دسترس عموم بوده و افراد مختلفی در گوشه و کنار دنیا در حال رمزگشایی از بلاک‌های آن هستند، پس زنجیره در حال توسعه یافتن و پیچیده‌تر شدن است. این وضعیت موجب می‌شود عرضه بیت‌کوین به صورت غیرمتمرکز و خارج از کنترل نهادهای دولتی و قانونی انجام شود که مهم‌ترین تفاوت بیت‌کوین با ارزهای رسمی و قانونی است. همه پول‌های رسمی در دنیا از سوی یک نهاد ناظر که عمدتاً بانک مرکزی کشور است تولید و کنترل می‌شوند. اما بیت‌کوین محصول فعالیت‌ هزاران برنامه‌نویس در گوشه و کنار دنیاست و این فرآیند غیرمتمرکز باعث شده بیت‌کوین تحت نظارت هیچ نهادی نباشد. البته نباید از این وضعیت نتیجه گرفت که بیت‌کوین تحت کنترل نیست زیرا منطق ریاضی پشت زنجیره بلاک‌ها عملاً نظم مشخصی به بیت‌کوین می‌دهد.
به هر حال اگر کسی یک بیت‌کوین خلق کند در اصل یک کد نرم‌افزاری رمزگشایی‌شده ایجاد کرده است. او می‌تواند این کد را به کس دیگری منتقل کند و این‌گونه یک تراکنش شکل می‌گیرد. پس اگر کسی یک کیف پول بیت‌کوین دارد در اصل تعدادی کد رمزگشایی در اختیار دارد که ارزش مشخصی داشته و قابل مبادله است. هنگام انتقال این کد، اطلاعات این انتقال و دریافت‌کننده آن به کد الحاق می‌شود و این اطلاعات در یک سیستم مرکزی که سوابق زنجیره بلاک‌ها را کنترل می‌کند ثبت می‌شود. پس برخلاف تصور رایج اطلاعات مبادله بیت‌کوین و تراکنش‌های آن ثبت شده و قابل ردیابی است. اما این اطلاعات در اختیار دولت‌ها نیست و برای دسترسی به آن روال مشخصی وجود ندارد. این روش حسن دیگری هم دارد و آن هم جلوگیری از جعل پول است. البته نرم‌افزارهایی وجود دارند که مانند کیف پول عمل کرده و مجموعه بیت‌کوین‌های در اختیار یک فرد روی آن نگهداری می‌شوند. حال اگر کسی به این نرم‌افزار دسترسی پیدا کند انگار کیف پول فرد را دزدیده است و این یکی از نقاط ضعف جدی بیت‌کوین است.
هنوز هیچ دولتی در دنیا بیت‌کوین را به عنوان پول به رسمیت نشناخته است. البته برخی دولت‌ها نظیر آمریکا و آلمان آن را به عنوان یک کالا (شبیه یک ابزار پرداخت) پذیرفته‌اند اما آن را پول نمی‌دانند. عجیب نیست که دولت‌ها از بیت‌کوین استقبال نکرده‌اند. بیت‌کوین در ذات خود نوعی طغیان علیه قدرت دولت‌هاست. در تمام دنیا دولت‌ها کنترل انحصاری عرضه پول‌های ملی را دارند و این ابزار بسیار قدرتمندی برای آنهاست. اما بیت‌کوین این قدرت انحصاری را به چالش کشیده است. به همین دلیل عجیب نیست که دولت‌ها این پدیده را جدی نگیرند یا حتی آن را محکوم کنند.
اما دنیای کسب و کار و شرکت‌های فناوری بیت‌کوین را جدی گرفته‌اند. از یک طرف ایده درخشان زنجیره بلاک‌ها مستقل از بیت‌کوین، به‌خودی‌خود آنقدر جذاب است که بسیاری در حال بررسی برای استفاده از آن در حوزه‌های دیگر هستند. از طرف دیگر شرکت‌ها هم دوست دارند که مرزهای سیاسی و قلمروهای حقوقی مانع دسترسی آنها به بازارهای جدید نشوند. بیت‌کوین به خوبی می‌تواند تجارت آزاد در فضای آنلاین را تسهیل کند. این فرصتی است که برای شرکت‌های فعال در اینترنت بسیار جذاب است. به همین دلیل شرکت‌هایی نظیر آمازون و پی‌پل هم‌اکنون بیت‌کوین را می‌پذیرند. به نظر می‌رسد دولت‌ها به زودی چاره‌ای جز پذیرش بیت‌کوین به عنوان یک واقعیت ندارند اما احتمالاً باید ضوابطی فراملی برای استفاده از آن وضع کرد.
زمانی اتفاق مشابهی برای شرکت‌های تلفن و مخابرات رخ داد. تا همین چند سال پیش شرکت‌های تلفن از تلفن بین‌المللی درآمدهای سنگین داشتند اما با آمدن اینترنت و امکان تماس بر روی اینترنت عملاً آنها این درآمد را از دست ‌دادند. واکنش اولیه ممنوعیت و مخالفت بود اما آنها چاره‌ای جز تطبیق با روند فناوری نداشتند و امروزه دیگر خود شرکت‌های خدمات تلفنی هم از اینترنت برای انتقال صدا استفاده می‌کنند. بیت‌کوین هم احتمالاً چنین سرنوشتی دارد. دولت‌ها ناچارند پدیده پول دیجیتال را به رسمیت بشناسند و بعد از آن بسیاری از مشکلات این‌گونه پول‌ها نیز مرتفع خواهد شد.
ارزش بیت‌کوین اگرچه در این سال‌ها نوسان داشته اما در کل صعودی بوده است. بخشی از این نوسان به رفتار دولت‌ها بستگی داشته مثلاً هنگامی که دولت چین رسماً غیرقانونی بودن آن را اعلام کرد ارزش آن به شدت کاهش یافت. اما در دو سه سال اخیر تقریباً ارزش آن ثابت مانده است. فعلاً بیشتر کاربرد بیت‌کوین در تجارت‌های غیرقانونی است. علت این مساله تا حدود زیادی به این دلیل است که وقتی دولت‌ها آن را به رسمیت نمی‌شناسند عملاً زمینه برای ردیابی آن وجود ندارد در حالی که از نظر فنی امکان ردیابی و کنترل معاملات با بیت‌کوین بسیار راحت‌تر از کنترل معاملات مثلاً با پول نقد است.
یکی از مشکلات مهم بیت‌کوین دشواری استفاده از آن است و کاربر باید مجموعه‌ای از آگاهی‌ها را داشته و برخی اقدامات فنی را انجام دهد تا بتواند از بیت‌کوین استفاده کند. البته احتمالاً این مشکل به تدریج و با افزایش استفاده عمومی از آن حل خواهد شد.
هم‌اکنون قیمت یک بیت‌کوین در ایران حدود دو میلیون و 100 هزار تومان است و در اصل واحد پولی رایج میلی‌بیت‌کوین است که ارزشی معادل یک‌هزارم بیت‌کوین داشته و بیشتر کاربرد دارد. سایت‌ها و صرافی‌هایی هستند که بیت‌کوین را به صورت لحظه‌ای و بلادرنگ خرید و فروش می‌کنند. عمده‌ترین کاربرد بیت‌کوین در ایران برای پرداخت به هکرهایی است که سیستم‌های شرکت‌ها را هک می‌کنند و در ازای دریافت باج به صورت بیت‌کوین اطلاعات را برمی‌گردانند، همچنین گفته می‌شود بخشی از معاملات مواد مخدر و برخی کالاهای غیرقانونی دیگر هم با بیت‌کوین انجام می‌شود. البته کسانی هم هستند که بیت‌کوین را به عنوان یک سرمایه‌گذاری می‌خرند. مدتی است که شورای عالی فضای مجازی در حال بررسی برای وضع قوانین و تعیین موضع دولت ایران در قبال این پول دیجیتال است. اما فعلاً وضعیت رسمی بیت‌کوین در ایران مبهم است و دولت واکنش مشخصی درباره آن نداشته است.