سرگذشت نقدینه

انتشارات دانشگاه کلمبیا، اخیراً در سال 2016 کتابی را با عنوان «تحول پول» منتشر کرده که در آن سیر تحول پول از دوران باستان تا عصر بیت‌کوین بررسی شده است. دیوید اورل، ریاضیدان و نویسنده کانادایی و متخصص پیش‌بینی سیستم‌های پیچیده اقتصادی، و رومن کلوپاتی، محقق و مدرس حوزه مالی و پولی اهل جمهوری چک، نویسندگان این کتاب هستند. کتابی که ضمن مرور تاریخچه تحولات پول، تحلیل خاص نویسندگان را نیز ارائه می‌کند که با مروری بر نظرات آنها می‌توان حدس زد که احتمالاً بخشی از آن در چارچوب جریان اصلی علم اقتصاد نیست.

با وجود اینکه ممکن است در نگاه اول تاریخ پول صرفاً تابعی از تحولات فناوری به نظر برسد، در پشت‌صحنه واقعیت دیگری در جریان است. تسلط دولت‌ها بر بازار پول و عرضه انحصاری آن از سوی دولت‌ها، این امکان را به وجود آورد که آنها تعیین‌کننده منتفعان سیاست‌گذاری پولی باشند. نبود نظام استاندارد طلا، حتی در شرایطی که به نظر می‌رسد بانک‌های مرکزی مستقل از دولت‌ها هستند، باعث شد بحث پشتوانه کالایی (که هنوز هم در محافل عمومی جریان دارد) برای همیشه ملغی شود و دولت‌ها با آزادی کامل در این بازار به فعالیت بپردازند. در چنین شرایطی انتقادهای فراوانی نسبت به انحصار پولی دولت و لزوم تغییر در شیوه انتشار پول مطرح می‌شود که در کشور خودمان نیز عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی، به آن اشاره داشته است.

کنث راگوف، در کتاب اخیر خود با عنوان بلای نقدینه (The Curse of Cash)، که در سال 2016 از سوی دانشگاه پرینستون منتشر شده، درباره یکی از جنبه‌های مهم تغییر در سیستم پول، یعنی کاهش انتشار پول کاغذی گفته است. راگوف، استاد اقتصاد دانشگاه هاروارد، که قبلاً به عنوان اقتصاددان ارشد در صندوق بین‌المللی پول فعالیت داشته، به نقش پول‌های کاغذی در فرار مالیاتی، فساد، تروریسم، تجارت مواد مخدر، قاچاق انسان و به طور کلی فعالیت‌های زیرزمینی می‌پردازد. این البته تنها استدلال راگوف نیست و او از تاثیر پول کاغذی بر زمین‌گیر کردن سیاست‌های پولی نیز می‌گوید.

اما این کل ماجرا نیست. بعد مهم و اصلی ماجرا، انتشار پول توسط بخش خصوصی و پایان انحصار پولی دولت‌هاست؛ گزاره‌ای که از سوی فریدریش هایک، مطرح شده است و به نظر می‌رسد در جریان اصلی علم اقتصاد، طرفداران زیادی نداشته باشد. بیت‌کوین را می‌توان نقطه تلاقی هر دو ایده فوق دانست: یک واحد پول مجازی و خصوصی. کتاب «تحول پول» که در ژوئن 2016 منتشر شده است، تا عصر بیت‌کوین را دربرمی‌گیرد و از این حیث می‌تواند مروری نسبتاً جامع بر تاریخ تحولات پول به شمار رود. فصل نهم کتاب، به موضوع بیت‌کوین اختصاص دارد و در مقدمه آن به مصاحبه سال 1999 با میلتون فریدمن اشاره شده که او طی آن، از کاهش نقش دولت در نتیجه گسترش اینترنت گفته است: «من فکر می‌کنم به تدریج اینترنت یکی از بزرگ‌ترین نیروهای کاهنده نقش دولت خواهد بود. و چیزی که در این میان گم شده ولی به زودی توسعه خواهد یافت، یک پول الکترونیکی قابل اعتماد است؛ روشی که با آن شما بتوانید از A به B منابع مالی را منتقل کنید، بدون آنکه A و B یکدیگر را بشناسند.

این کار به گونه‌ای خواهد بود که من می‌توانم یک چک 20دلاری بکشم و به شما منتقل کنم و هیچ رکوردی وجود نخواهد داشت که از کجا آمده است. البته این امر، جنبه منفی هم دارد. گانگسترها، مردمی که در تراکنش‌های غیرقانونی درگیرند، راهی آسان‌تر برای انجام کسب‌وکارشان خواهند داشت.» بیت‌کوین را می‌توان نخستین نمونه از تحقق این پیش‌بینی دانست. نویسندگان، در فصل نهم کتاب به طور مفصل تاریخچه پیدایش بیت‌کوین را مورد بررسی قرار داده‌اند. به گفته آنها، آنها گروه‌های بسیاری همچون کارگران مهاجر، شهروندان ساکن در کشورهای غیردموکراتیک و اقتدارگرا و همین‌طور 5 /2 میلیاردنفری هستند که از خدمات بانکی استفاده نمی‌کنند. در برخی کشورها مثل سوئیس، آمریکا، آلمان و قبرس حمایت‌هایی از بیت‌کوین صورت گرفته است؛ اما در نهایت این واحد پولی هنوز سهم چندانی از مبادلات پولی ندارد.

نویسندگان

دیوید اورل، متولد 1962 در ادمونتون کانادا، و دانش‌آموخته دکترای ریاضی از دانشگاه آکسفورد انگلستان است. فعالیت او در حوزه پیش‌بینی سیستم‌های پیچیده اقتصاد، ژنتیک و آب‌وهواست. او کتاب‌ها و مقالات متعددی منتشر کرده که در حوزه اقتصاد می‌توان به اسامی همچون «روی دیگر سکه: چشم‌انداز نوظهور اقتصاد و جایگاه ما در جهان»، «معرفی اقتصاد: یک راهنمای گرافیکی» و «افسانه‌های اقتصادی: چگونه دانش سیستم‌های پیچیده در حال دگرگونی اندیشه اقتصادی است» اشاره کرد. رومن کلوپاتی، تحصیلاتی را در حوزه‌های اقتصاد سیاسی، تئوری ارتباطات و مالی داشته است. فعالیت او همچون تحصیلاتش طیف گسترده‌ای از کارهای مشاوره، تدریس، نویسندگی و روزنامه‌نگاری را دربر می‌گیرد.

نویسندگان کتاب پس از یک دیدار در انگلستان، همکاری با یکدیگر را آغاز و چند کتاب کوتاه منتشر کردند. یکی از کتاب‌های آنها در نقد جریان اصلی علم اقتصاد همراه با یک اقتصاددان اهل جمهوری چک به نام توماس سدلاسک بوده و به چند زبان منتشر شده است. کلوپاتی در سال 2013 کتاب دیگری را با عنوان «اقتصاد انقلابی: سیستم و انسان» منتشر کرد. توماس سدلاسک در این کتاب نیز با او همکاری کرد و دیوید گرابر، انسان‌شناس آمریکایی، دیگر همکار کلوپاتی در این کتاب بود. کتاب به زبان آلمانی منتشر شد. کتاب تحول پول، آخرین همکاری مشترک کلوپاتی و اورل به شمار می‌رود.

کتاب

کتاب از دو بخش اصلی، شامل 10 فصل و 320 صفحه تشکیل شده است. بخش نخست که شامل پنج فصل با عنوان منشأها، آهن‌ربای پول، پول مجازی، دنیای جدید و یک ماشین شگفت‌انگیز می‌شود، توسعه پول را از دوران باستان تا امروز پی می‌گیرد. نویسندگان از تحولات پول تحت عنوان «نسخه»های آن نام می‌برند. در این بخش به خصوصیات ذاتی پول پرداخته و نشان داده می‌شود که چگونه واحدهای پول مدرن جایگزین، آخرین مرحله در فرآیند تاریخی آن به شمار می‌روند. نخستین نسخه پول، یک سیستم اعتباری دقیق در بین‌النهرین بود. اولین سکه‌های واقعی در لیدیا ضرب شدند و ایده آن به سرعت در سراسر جهان فراگیر شد. در قرون وسطی، کمبود فلزات گران‌بها، همزمان با نبود دولت‌های مرکزی قدرتمند، به آن معنا بود که همانند بیت‌کوین امروزی، نسخه جدیدتر پول چیزی بیش از آنکه چیزی باشد که سنگینی‌اش در جیب حس شود، یک سیستم حسابداری بود.

کشف دنیای جدید از سوی اسپانیا و غارت مقادیر فراوانی فلزات گران‌بها، نسخه چهارم پول را به وجود آورد. دولت‌های مرکانتیلیست تلاش کردند حداکثر مقدار ممکن از گنج‌ها را به دست آورند و ارزش به صورت ضمنی به صورت وزن طلا محاسبه می‌شد. این موضوع منجر به خلق سیستم استاندارد طلا برای پول شد، که ازسوی امپراتوری انگلستان و بانک انگلستان به وجود آمد. فروپاشی توافق برتون وودز در 1971، به پایان رسمی استاندارد طلا انجامید و نخستین مراحل ورود به نسخه پنجم پول کلید خورد.

بخش دوم کتاب، شامل فصل‌های شش تا 10 می‌شود: قدرت پول، اقتصاد محکم طلا، پول جدید، تغییر رژیم غالب پولی با بیت‌کوین و اتوپیا. تمرکز این بخش بر وضعیت فعلی پول‌های رایج و ایده‌های جدید درباره جهت‌دهی سیل پول و انباشت ثروت است. به گفته نویسندگان؛ اگر پول بین اشکال مجازی و دارای پشتوانه فلزی در تناوب بوده است، قطعاً امروزه به شکل رژیم مجازی جریان دارد. بخش عمده پول از سوی بانک‌های خصوصی و با وارد کردن یک شماره در حساب رایانه‌ای خلق می‌شود. وقتی بانک انگلستان در سال 2014 طی نامه‌ای به این موضوع اشاره کرد، شوک فراوانی در رسانه‌ها به وجود آمد، درحالی که همه می‌دانستند این ماجرای تازه‌ای نیست. نویسندگان معتقدند پوند بریتانیا و دلار آمریکا بیشتر از آنچه شواهد به نظر می‌آید با واحدهای پولی سایبری دارای اشتراک هستند. در کتاب، ارتباطی که سیستم مالی را پابرجا نگه می‌دارد، نحوه به وجود آمدن مشکل در آن، ناپایداری‌های منجر به افزایش جذابیت جایگزین‌ها و توسعه فناوری و اقتصاد منجر به تغییر کل ماجرا و گشودن درها به روی سیستم‌های واحد پولی جدید، به تفصیل مورد بحث قرار می‌گیرند. به اعتقاد نویسندگان کتاب، طی دوران پس از بحران، ایده‌های رادیکالی شکل گرفته‌اند که به کلی ایده پول را از نو بنا می‌کنند. این ایده‌ها از مبادله ساعت لازم برای انجام کار در مقیاس محلی، تا مبادله پول دیجیتال در مقیاس جهانی همانند بیت‌کوین را دربرمی‌گیرد.

نگاه دیگران

نویسندگان کتاب، از چهره‌های آکادمیک اقتصاد به شمار نمی‌روند و در نتیجه می‌توان انتظار داشت با یک متن آکادمیک در این حوزه روبه‌رو نخواهیم بود. تا زمانی که این امر باعث نشود مطالب مندرج در کتاب فاقد کیفیت علمی مورد انتظار باشد، این موضوع می‌تواند حتی نقطه قوت کتاب نیز در نظر گرفته شود. اما دیگران درباره کتاب چه گفته‌اند؟ پشت جلد کتاب، نظراتی درباره آن منتشر شده که طبیعتاً در تایید هستند. مایکل کلی از کالج لافایت، در این باره گفته است: «اورل و کلوپاتی با دو مورد از سخت‌ترین سوالات اقتصاد مواجه می‌شوند: پول چیست و چگونه ارزش دارد؟ آنها تعریفی جذاب از پول، تئوری ارزش و تاریخچه طولانی آن ارائه می‌کنند.» ژان‌پیر لمن، از انستیتوی بین‌المللی توسعه مدیریت لوزان، کتاب را یک «شاهکار» توصیف کرده و گفته است: «کتاب به لحاظ محتوا غنی است و وسعت تاریخی زیادی را، از دوران ماقبل تاریخ تا آینده، دربرمی‌گیرد و عمق تحلیلی بالایی دارد. به طور قابل اشاره، دیوید اورل و رومن کلوپاتی، کتاب اقتصادی را درباره پول به وجود آورده‌اند که به شکل ظریفی نگاشته شده است. اثر، پرفضیلت و عاری از اصطلاحات تخصصی و آشفتگی است. چرا تمام اقتصاددان‌ها نمی‌توانند این‌گونه بنویسند؟» تد کدسبی، نویسنده با اشاره به اینکه اورل و کلوپاتی اثبات کرده‌اند که ما نمی‌دانیم پول چیست، این‌گونه درباره کتاب نظر داده است: «این دو نفر ما را به سفری غنی و انگیزشی در تاریخ و حوزه‌های مختلف اقتصاد، فیزیک، فلسفه و روان‌شناسی می‌برند تا طبیعت پیچیده پول افشا شود؛ طبیعت کوانتومی که از ویژگی‌های فیزیکی و مجازی تشکیل شده است. نویسندگان، پرچمدار انقلاب اقتصادی هستند که پیش‌بینی می‌کنند و ما را از طریق خوانشی لذت‌بخش رهبری می‌کنند که از پول و تحول آن رمزگشایی می‌کنند.» هاروی شکتر، از گلوب اند میل، درباره کتاب گفته است: «نویسندگان نشان می‌دهند که طبیعت پول، که به شکل فزاینده‌ای طی سال‌ها منعطف‌تر شده است، اقتصاد اشتراکی را ساخته و شرکت‌هایی مثل Uber و Airbnb را اثربخش‌تر کرده است.» توصیف‌های یادشده، که پشت جلد کتاب هستند، نشان می‌دهند که با اثری متعارف در علم اقتصاد مواجه نیستیم که این موضوع می‌تواند ویژگی تمام آثاری باشد که در حوزه‌های میان‌رشته‌ای نگاشته می‌شوند. آثاری که ضمن روایت یک تحول، تحلیل نویسندگان را نیز به انضمام دارند. با درنظر گرفتن اینکه تنها چند ماه از انتشار کتاب می‌گذرد، ارزیابی موفقیت آن باید به آینده موکول شود.

اما در همین زمان نیز می‌توان به یک نقد منفی بر کتاب در سایت آمازون اشاره کرد. آرون سی‌براون، مدیر ریسک شرکت AQR Capital Management، درباره کتاب نوشته است: «من متوجه نمی‌شوم که چرا نویسندگان باید چنین کتابی بنویسند و متحیرم که چرا یک نشر دانشگاهی آن را منتشر کرده است. نمی‌توانم به هیچ‌کسی توصیه کنم آن را بخواند. نخستین مشکل این است که نویسندگان چند کار عمومی را در حوزه پول مطالعه کرده‌اند و تئوری خود را ارائه داده‌اند. آنها هیچ تجربه حرفه‌ای و آموزش آکادمیکی نداشته‌اند.» او با ارائه مثال‌هایی، از عدم درک برخی مفاهیم تخصصی حوزه پول توسط نویسندگان آن گفته و تنها نقطه مثبت آن را نوشتار خوب و سرگرم‌کننده بودن

دانسته است.