ریشه و نتیجه یک توافق

توافق شش‌ماهه اعضای اوپک در کاهش 5 /4‌درصدی سطح تولیدات این سازمان را می‌توان با توجه به معاف شدن لیبی و نیجریه از توافق و همچنین نحوه مشارکت ایران، از زوایای مختلفی تحلیل و ارزیابی کرد. منطق و چشم‌انداز تصمیم اعضای اوپک در وضعیت کنونی بازار انرژی و اثرات کوتاه‌مدت و میان‌مدت آن، چشم‌انداز اجرایی شدن توافق از حیث پایبندی اعضا به آن، «دستاورد نسبی» توافق یا عدم توافق بر منافع این کشورها و اثرات توافق بر منافع انرژی و ملی جمهوری اسلامی ایران از موضوعاتی است که سعی شده در این نوشتار به آنها پاسخ داده شود.

منطق رفتاری کشورهای کلیدی اوپک و روسیه

■ عربستان؛ چرخش از سهم بازار به بیشینه‌سازی درآمد: رویکرد عربستان در اوپک، تلفیقی از رویکردهای اقتصادی (حداکثرسازی درآمد) و راهبردی /سیاسی (حفظ سهم بازار) است. در نتیجه عربستان به دنبال سطحی از قیمت نفت بوده که مشکلات اقتصادی داخلی خود را رفع کند، اما منجر به تجاری‌شدن انقلابی نفت نامتعارف که سهم راهبردی اوپک را تهدید می‌کند، نشود. بر اساس مطالعات دانشگاه کلمبیا، قیمت 60‌دلاری نفت هر‌سال می‌تواند منجر به افزایش 300 تا 900 هزار‌بشکه‌ای تولید روزانه آمریکا در چند سال آینده شود. از سویی، کاهش ادامه‌دار قیمت نفت منجر به مشکلات اقتصادی برای عربستان شده است که در صورت تداوم می‌تواند موجب کاهش 200 میلیارد‌دلاری ذخایر ارزی این کشور در سال 2016 نسبت به سال 2014 شده و مشکلات توسعه‌ای و عدم ثبات سیاسی را به دنبال داشته باشد. ذخیره‌سازی نفتی عربستان در سال 2016 کاهش داشته که نشان می‌دهد عربستان توانایی حفظ سطح تولید کنونی را ندارد و بخشی از تولید کنونی را از طریق استفاده از نفت ذخیره‌سازی تامین می‌کند. در واقع افزایش تولید نفت این کشور در ماه‌های گذشته صرفاً ابزاری برای چانه‌زنی در نشست اوپک بوده است. عربستان سعودی در شرایط انتظار برای مشخص شدن رویکرد رئیس‌جمهور منتخب ایالات متحده نسبت به خاورمیانه به‌ویژه ایران و عربستان و موضوعات انرژی است. از یک‌سو عربستان نگران استقلال انرژی ایالات متحده است و از سوی دیگر امید زیادی به بازگشت فشارهای تحریمی دولت دونالد ترامپ علیه ایران در سال 2017 و حذف سیاسی نفت ایران از بازار دارد.

■ عراق؛ تولید در حداکثر ظرفیت: عراق از یک‌سو به دلیل جایگاه ویژه درآمدهای نفتی در درآمدهای صادراتی و GDP این کشور از کاهش قیمت نفت در حال آسیب جدی است. اما از سوی دیگر در تکاپوی مستثنی شدن از هرگونه تعهدات کاهش تولید بود. از سویی، مطابق ارزیابی‌های صورت‌گرفته از سوی موسسه آکسفورد انرژی، در سال‌های آینده به دلیل مشکلات زیرساختی، مالی، امنیتی، نیازمندی‌های منابع آبی سرعت رشد تولید نفت عراق کند خواهد شد و تولید سال 2017 این کشور به نسبت سال 2016 چندان افزایش نمی‌یابد.

■ ایران؛ در جست‌وجوی سهم از دست‌رفته: اولویت بیشینه و راهبردی ایران، بازگشت به سهم خود از تولید کلی اوپک (14-13 درصد از کل تولید اوپک) و اولویت کمینه ایران بازگشت به سطح تولید پیشاتحریم (حدود چهار میلیون بشکه در روز) است. در این میان، میزان آسیب‌پذیری ایران به نسبت کشورهای عربستان، روسیه و عراق از کاهش قیمت‌ها کمتر است. چراکه در دوران تحریم‌ها مجبور به سازگاری با کاهش درآمدهای نفتی و متنوع‌سازی اقتصاد خود شد، به طوری که سهم درآمدهای نفتی در GDP ایران پنج و در عربستان 15 درصد است.

■ روسیه؛ سواری رایگان از توافق اوپک (‌Free Riding‌): کاهش قیمت نفت هم به لحاظ اثرگذاری بر درآمدهای صادرات نفت و هم به دلیل اثرگذاری بر درآمدهای صادرات گازی بر اقتصاد روسیه اثر عمیقی دارد. روسیه در ابتدا انتظار داشت که «خط مقاومت عربستان و کشورهای اوپک» در برابر کاهش قیمت نفت سریع بشکند و سبب تحریک اوپک به کاهش عرضه و مداخله در بازار شود. اما فشار اقتصادی کاهش قیمت نفت سبب شد که روسیه از انتظار برای «توافق درونی اوپک برای کاهش تولید» به رویکرد «زمینه‌سازی برای توافق از طریق نزدیک کردن مواضع عربستان و ایران و پذیرش مشارکت در کاهش تولید» روی بیاورد.

چشم‌انداز اجرایی شدن و تداوم اثرگذاری توافق: ابهام و عدم قطعیت

■ به فرض اجرایی شدن کاهش 2 /1 میلیون‌بشکه‌ای تولید روزانه اوپک و 600 هزار بشکه غیراوپک، باز هم بر اساس آمارهای اوپک با مازاد عرضه 300 تا 400 هزار بشکه در بازار مواجه خواهیم بود.

■ وضعیت تولید آینده لیبی و نیجریه می‌تواند بخش زیادی از کاهش توافق‌ شده اوپک را جبران کند و از اثرگذاری توافق بر رشد قیمت بکاهد. توجه به شاخص‌های PRIX (متغیرهای سیاسی افزایش صادرات) لیبی در سه‌ماهه چهارم سال 2016 حاکی از انتظار برای بهبود وضعیت سیاسی این کشور در راستای افزایش تولید نفت است.

■ مشارکت کاهش 600 هزار بشکه غیراوپک با تردید روبه‌رو است. به ویژه روسیه هنوز مشخص نیست که بر اساس سطح تولید ماه نوامبر یا دسامبر به کاهش 300 هزار بشکه خود اقدام کند. این کشور در ماه‌های گذشته سطح تولید اعلامی خود را به شدت افزایش داده و ممکن است کاهش 300 هزار بشکه تولید روزانه خود را افزایش مصنوعی ماه‌های نوامبر و سپتامبر قرار دهد و عملاً مشارکت این کشور صوری و غیرواقعی باشد.

■ کشورهای اوپک در عمل به تعهدات نفتی خود سابقه چندان مناسبی ندارند، چرا که در بهترین حالت تنها 65 درصد به تعهدات عمل کرده‌اند که مبهم‌ترین وضعیت، مربوط به عراق است.

دستاورد نسبی توافق: تامین حداقل‌های همه اعضا

■ هر چند که «نسبت دستاورد همه کشورها دارای عدم توازن» است اما ظاهراً اولویت‌های حداقلی اقتصادی و راهبردی همه کشورها را تامین کرده است. مثلاً عربستان با تن دادن به کاهش تولید، می‌تواند با بهبود قیمت نفت به کاهش مشکلات اقتصادی خود اقدام کند و از سوی دیگر ایران نیز به اولویت حداقلی خود در نیل به سطح تولید پیشاتحریم خود می‌رسد، هرچند هیچ یک به اولویت‌های حداکثری خود نمی‌رسند.

■ هر چند گذار اوپک به کاهش عرضه به منظور بهبود قیمت نفت، می‌تواند منجر به کاهش راهبردی سهم این کشورها از عرضه جهانی شود، اما مشارکت بخشی از غیراوپکی‌ها با اوپک در کاهش تولید خود نقطه امیدوارکننده‌ای است. هرچند که نسبت کاهش تولید کشورهای عضو و غیرعضو متوازن نیست.

■ مهم‌ترین سود‌برنده کاهش تولید اوپک، تولید نفت شیل خواهد بود، مخصوصاً میادینی نظیر بیکن که هزینه سربه‌سری تولید هر بشکه از 03 /59 دلار در 2014 به 44 /29 دلار در 2016 کاهش یافته است.

ارزیابی نتایج توافق بر منافع انرژی جمهوری اسلامی ایران

■ نقطه مثبت: توافق اوپک توانست «اولویت حداقلی» ایران را در پذیرش بالاترین حد تولید کشور در دوره پیشاتحریم یعنی 975 /3 میلیون بشکه در روز مطابق آمارهای منابع ثانویه تامین کند.

■ نقطه مثبت: مشارکت کاهش 5 /4‌درصدی ایران در توافق اوپک در کاهش از بالاترین سطح تولید گذشته ایران است که در حال حاضر به آن نرسیده و ایران می‌تواند به بالاترین سطح تولیدی کنونی خود به میزان 90 هزار بشکه نیز بیفزاید. در حقیقت مشارکت کاهشی ایران عملاً اثر منفی بر سطح تولید کنونی کشور ندارد.

■ نقطه مثبت: توافق برای کاهش تولید اوپک و بسیاری از کشورهای غیرعضو می‌تواند به نظم‌بخشی به بازار، بهبود قیمت نفت و حل مشکلات فوری اقتصادی این کشورها در کوتاه‌مدت کمک کند.

■ نقطه مثبت: رویکرد همراهی ایران با توافق نفتی با میانجیگری روسیه، می‌تواند زمینه‌ساز تامین منافع کشور در حوزه‌های راهبردی غیرنفتی -نظیر تامین منافع راهبردی کشور در بحران سوریه- شود.

■ نقطه منفی: در میان‌مدت، با توجه به افزایش بهره‌وری تولید چاه‌های منابع نامتعارف و کاهش هزینه‌های تولید، هرگونه افزایش قیمت نفت می‌تواند موجب جبران کاهش عرضه اوپک از طریق افزایش عرضه نفت نامتعارف و تهدید سهم راهبردی اوپک در عرضه جهانی شود.

■ نقطه منفی: اولویت حداقلی ایران در حفظ سطح تولید پیشاتحریم تامین شد، اما در کاهش تولید کشورهایی که در دوره کاهش اجباری نفت ایران به افزایش تولید خود پرداخته بودند، منصفانه رفتار نشد.

توافق اخیر اوپک و مشارکت ایران در آن را می‌توان «بیشینه ممکن منافع ایران» دانست که با «بیشینه مطلوب منافع کشور» فاصله دارد.