رهایی از نفرین

منفعت سقوط طولانی‌مدت قیمت کالاهای اساسی برای آفریقا شاید بیشتر از ضرر آن باشد.

زیر سایه درختان در حاشیه جاده‌ای در روتونگو، یک معدن قلع در حاشیه کیگالی، پایتخت روآندا، گروهی از زنان با چکش‌هایی در دست نشسته‌ و صخره‌های بزرگ را به سنگ‌های کوچک‌تر خرد می‌کنند، فرزندانشان نیز در نزدیکی آنها مشغول بازی هستند. ممکن است هر جای دیگری چنین کار خاک‌آلودی، به نام کار سخت و طاقت‌فرسا شناخته شود، اما در اینجا به آن درآمد زندگی می‌گویند. سنگ‌ریزه‌ها به شرکت‌های ساخت‌وساز فروخته شده و تبدیل به سیمان و بتنی می‌شود که در برج‌های سر به فلک کشیده کیگالی به کار گرفته شده‌اند. یک روز خرد کردن ممکن است چند دلار برایشان به ارمغان بیاورد. در دره بعدی، مردهایی از قبایل محلی، سنگ معدن را با بیل درون مجرایی ریخته و روی آن آب می‌پاشند، شست‌وشوی سنگ معدن منجر می‌شود که خاک از کنستانتره درخشان اکسید قلع خارج شده و آنها این کنستانتره را برای فرآوری به فروش برسانند.

در حال حاضر این معدن که به طور رسمی سه هزار نفر در آن مشغول به کار هستند، باید 1500 شغل دیگر با دستمزد و امنیت بالاتر نسبت به معدن‌کاری ارائه می‌کرد. اما نزدیک به نصف شدن قیمت قلع از سال 2011 تاکنون مالکان روتونگو را مجبور کرده برنامه افزایش پول برای سرمایه‌گذاری در محورهای مدرن و ایجاد تجهیزات فرآیندی جدید برای استخراج اکسید قلع را به تعویق بیندازد. در عوض تلاش‌ها برای بهبود وضعیت معیشت و سرمایه‌گذاری‌ با سرعت بسیار پایینی انجام می‌گیرد.

رنج روتونگو تنها نمونه‌ کوچکی از درد بسیاری از اقتصادهای آفریقا پس ار رونق بزرگ در قیمت کالاهای اساسی بوده است. رونقی که منجر به بیش از یک دهه رشد منطقه‌ای قبل از سقوط در سال 2014 شد. سخت‌ترین ضربه را کشورهای صادرکننده نفتی چون نیجریه و آنگولا متحمل شدند، کشورهایی که بیش از 90 درصد از درآمدهای دولت و درآمدهای صادراتی‌شان وابسته به نفت بود و سقوط قیمت نفت، اقتصاد آنها را نابود کرد.

کشورهای دیگر نظیر زامبیا (‌تولیدکننده مس) یا غنا (‌تولیدکننده کاکائو و طلا) نیز در سال‌های اخیر به شدت ضربه خوردند. سقوط شدید قیمت‌ها در سراسر کشورهای جنوب صحرای آفریقا موجب افت 16درصدی مبادلات تجاری منطقه شده است (‌نسبت قیمت صادرات به واردات‌). در نظر بگیرید این کشورها با اعمال کاهش پرداخت‌ها، نرخ رشد اقتصادی خود را به نصف کاهش داده‌اند. در سال 2016 نیجریه با رکود سختی مواجه شد و آفریقای جنوبی نیز به سختی از سرنوشتی مشابه فرار کرد. در هر دو کشور نرخ رشد اقتصادی از نرخ رشد جمعیت پایین‌تر آمده و در نتیجه مردمانشان روز‌به‌روز فقیرتر شدند.

برای بدبینان آفریقایی، این سقوط یک نمایش برجسته برای این موضوع بوده که چگونه این قاره همچنان به منابعی متوسل است که ضعف اقتصادهایشان را رقم زده، موجب مهاجرت جوانان ماهر شده و دموکراسی را زیر سوال برده است. این در حالی است که مردم بیچاره به احتمال زیاد از کودتا و شورش حمایت می‌کنند.

با وجود این هنوز هم دلایلی وجود دارد تا نسبت به اقتصادهای آفریقایی در سال 2017 به منظور برداشتن گام‌هایی حقیقی در راه فرار از این نفرین منابع امیدوار بود. در آغاز باید در نظر داشت سقوط قیمت کالاهای اساسی به تمامی کشورها به طور برابر ضربه نزده است. برخی کشورها نظیر کنیا یا اوگاندا، به لطف قمیت‌های پایین‌تر نفت، سوخت مورد نیاز خود را وارد کرده‌اند و به همین دلیل اقتصادشان در سال 2017 شتاب خواهد گرفت.

در واقع 17 کشوری که در حدود یک‌چهارم از جمعیت آفریقا را تشکیل می‌دهند به دلیل ارزان‌تر شدن انرژی از سقوط کالاهای اساسی سود بیشتری خواهند برد. اقتصادهای حبابی این کشورها (‌که بسیاری از آنها رشد سالانه 5 تا 10‌درصدی را به ثبت رساند‌ه‌اند) با نوآوری‌هایی نظیر پرداخت با تلفن همراه، مدارس خصوصی که به دانش‌آموزان با هزینه‌ای کمتر از شش دلار در ماه درس می‌دهند و سلول‌های خورشیدی ارزانی که برای مردم روستایی برق بسیار ارزانی تولید می‌کند، شکوفا شده‌ است.

در بسیاری از بخش‌های آفریقا، رشد انرژی‌های تجدیدپذیر بسیار سریع‌تر از سوخت‌های فسیلی بوده و این شانس را به آفریقا می‌دهد که مستقیماً به سمت انرژی پاک رفته و از دست قیمت‌های بسیار بالای گاز و زغال‌سنگ راحت شود. برای مثال در کنیا، بزرگ‌ترین مزرعه بادی آفریقا در سال 2017 بهره‌برداری می‌شود. این مزرعه نزدیک به 18 درصد از برق این کشور را تامین خواهد کرد.

در حال حاضر تغییرات اقتصادی مهمی در برخی از صادرکنندگان بزرگ نفت آفریقا در حال وقوع است تا از شر این نفرین خلاص شوند. نیجریه که سالیان متمادی به دلیل ثروت نفتی تمامی مواد مورد نیاز خود را (‌از برنج گرفته تا گوجه) وارد می‌کرد، اجازه داده تا نرخ ارز سقوط کند. این کشور همچنین سرمایه‌گذاری روی زمین‌های کشاورزی، کشتزارها و زیرساخت‌ها را به منظور ورود محصولات کشاورزی به بازار قبل از فاسدشدنشان، تشویق می‌کند. در حال حاضر واردات مواد غذایی نیجریه بیش از 50 درصد کاهش یافته و میلیون‌ها کشاورز به کشاورزی تجاری روی‌ آورده‌اند. با وجود این، نفرین منابع به این راحتی‌ها کنار رفتنی نیست. انتظار می‌رود در اواسط سال 2017‌، کنیا صادرات نفت را آغاز کند. موزامبیک با کمک شرکت آمریکایی آنادارکو سرمایه‌گذاری 15‌میلیارددلاری را در میدان گازی سواحل خود انجام خواهد داد. همچنین در پی رسیدن تولید نفت و گاز غنا به ظرفیت کامل خود، نرخ رشد اقتصادی این کشور نیز دو برابر خواهد شد.

وسوسه پیش‌روی بسیاری از دولت‌های آفریقایی این خواهد بود که به درآمدهای ناشی از سوخت‌های فسیلی تکیه کرده و از اصلاحات ضروری برای بازکردن و رقابتی کردن اقتصادشان سر باز زنند. در حالی که برخی کشورها در سال 2017 از وابستگی خود به کالاهای اساسی کم خواهند کرد، کشورهای دیگر ممکن است تازه گرفتارش شوند.