دستپخت مهندسی

عقیل قدیم / عضو موسس انجمن تونل ایران

در دوره معاصر و ابتدای قرن سیزدهم هجری احداث اولین تونل‌های راه و راه‌آهن در دستور کار دولت ایران قرار گرفت. طبق مستندات و به نقل از گفته‌های شفاهی از مردم قدیم (کارگرانی که برای کندن این تونل در دل کوه رفتند) آغاز ساخت تونل کندوان در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۱۴ شمسی بوده و این تونل در سال ۱۳۱۸ به بهره‌برداری رسیده است. یعنی حدود چهار سال زمان احداث این تونل به طول انجامیده است. البته برخی از حکایت‌ها سه سال ساخت یعنی اردیبهشت 1317 (1938 میلادی) را مطرح کرده‌اند اما به نظر می‌رسد همان چهار سال زمان دقیق‌تر و منطقی‌تری باشد.
مشخصات عمومی تونل کندوان از این قرار است که طول تونل 1886 متر، عرض هفت تا پنج متر و ارتفاع آن حدود شش متر است که به صورت شیب طولی دو طرفه و در توف سنگ‌های البرز و در لایه‌های آبدار و ریزشی احداث شده است. با احداث این تونل ۱۳ کیلومتر از مسیر مرکز کرج به چالوس کاسته شده است چرا که پیش از این برای طی این مسیر باید کوه دور زده می‌شد. حتی در زمان تعریض تونل که مجبور به دور زدن و رفتن به قله رشته کوه‌های البرز مرکزی بودند حدود 5 /12 کیلومتر جاده دسترسی و موقت احداث شده بود که در حال حاضر هم اثرات این جاده باقی است. جاده چالوس در دامنه سلسله‌جبال البرز مرکزی احداث شده و یکی از جاده‌های زیبای جهان به‌شمار می‌رود. ما در مقطعی برای احداث تونل‌های طویل پروژه آزاد‌راه تهران-شمال متوجه شدیم که متخصصان و مشاوران خارجی که از این جاده عبور می‌کنند، برایشان جاده بسیار جذاب بود و هر بار مبهوت مهندسی راهسازی ایران می‌شدند. مخصوصاً وقتی زمان احداث این جاده را که در سال 1312 بود می‌شنیدند، بیشتر متعجب می‌شدند که الان هم به عنوان یک جاذبه گردشگری ملی فکر می‌کنم قابل ارائه است.
نکته قابل توجهی که در طراحی و احداث این جاده و تونل‌های مسیر از جمله تونل کندوان وجود دارد، این است که با تجهیزات ساخت آن زمان و خودروهای آن دوران جاده مناسبی بوده و ما حق نداریم توان مهندسی کشور در آن زمان را با انتظارات و رشد تکنولوژی‌های فعلی مقایسه کنیم. اما اگر از بزرگان منطقه‌ احداث تونل بپرسید وجه تسمیه تونل کندوان چیست، می‌گویند این است که به دلیل مهارت مردم روستای کندوان تبریز برای احداث تونل‌های مسیر و ترانشه‌ها از کارگران و سرکارگران این روستا استفاده شده و به حرمت و سختکوشی مردمان این روستا، نام سخت‌ترین و مشکل‌ترین تونل مسیر را به یاد روستای کندوان نا‌‌م‌گذاری می‌کنند که این اقدام بسیار بر‌انگیزاننده و مدیریتی بوده است. در زمان احداث تونل‌های تالون و البرز پروژه آزاد‌راه تهران-‌شمال، تصمیم به ساخت انبار مواد ناریه (مواد انفجاری) گرفته می‌شود و در حین خاکبرداری به گورستانی برخورد می‌‌کنند که یکی از اهالی گچسر می‌گوید اگر کسی به دلیل بیماری یا ریزش‌های وقت احداث تونل کندوان جانش را از دست می‌داد در همین قبرستان دفن می‌شد.
قبل از عملیات تعریض تونل کندوان در سال 1374 تنها تونل جاده کرج-‌‌چالوس که با مقطع کوچک‌تر یعنی عرض و ارتفاع کمتر و به اندازه فقط عبور یک ماشین احداث شده بود برخلاف تمام تونل‌های مسیر که دوبانده است؛ تونل کندوان است. در زمان تعریض به توجه نکردن به این نکته که چرا سازندگان تونل کندوان، فقط در کل مسیر این تونل را با مقطع کمتر احداث کرده‌اند، باعث بروز مشکلات عدیده‌ای در زمان تعریض شد و ریزش‌های مهم با هزینه‌های بالا را برای این پروژه رقم زد.
عملیات تعریضی که از سال ۱۳۷۴ بر روی تونل آغاز شد، به دلیل نگاه اشتباه و حتی نوع عملیات تعریض متاسفانه با امکانات و ماشین‌آلات مدرن امروزی حدود هفت سال به طول انجامید. آثار این ریزش‌ها که از جبهه جنوبی به راحتی قابل مشاهده است، سبب شد کوه به صورت قیفی در داخل تونل در حال تعریض بریزد که از سمت کرج به چالوس (سمت چپ) و قبل از ورود به تونل کندوان که دره‌ای را تقریباً پر کرده نشان از حجم ریزش‌های در زمان تعریض دارد.
این نکته نشان می‌دهد پیشکسوتان کشوربه علم زمین‌شناسی چقدر تسلط داشته‌اند که البته این انتظار هم معقول است. چرا که در همان سال‌ها کیلومترها قنات در ایران موجود بود یا احداث می‌شد. بنابراین معتقدم توان اجرایی و فهم مسائل مربوط به مهندسی تونل در ایران به دلیل قدمت کهن ایرانیان در احداث قنات و رعایت نکاتی علمی از قبیل کنترل و شیب تونل در زمان حفاری به وسیله نقاط کنترل و از طریق ستاره با احداث شفت‌های قائم و در مظهر قنات و سایر توانمندی‌ها از قبیل ابزار حفاری متناسب با آن زمان، باعث شد صنعت تونل‌سازی کشور در زمان‌های مختلف رشد متناسب با نیاز زمان خودش را طی کند. اگر بخواهم شبیه‌سازی انجام داده باشم تونل‌سازی برای جامعه مهندسی کشور همانند کُشتی در میان ورزش‌های دیگر است، ما در کشتی اکثراً مقام‌های بالا یعنی اول تا سوم و چهارم جهان را کسب می‌کنیم، چرا که انتظار جامعه خودش یک انرژی فوق‌العاده‌ای در ورزشکار به وجود می‌آورد که اثرش را در رویارویی با حریف می‌گذارد. به نظر من تونل هم همین‌طور است.
در مواردی شنیده شده که در احداث تونل‌های جاده چالوس از جمله تونل کندوان از مشاوران اتریشی استفاده می‌شده که البته کشور اتریش در طراحی و احداث تونل صاحب سبک است مانند روش NATM و... اما به دلیل همان ظرفیت‌های گذشته که مطرح کردم بار اصلی این تونل‌ها بر دوش ایرانیان بوده است. این مطلب را کاملاً باور دارم.
برگردیم به وضعیت موجود کشور در تونل‌سازی، بنده به شدت اعتقاد دارم که صنعت تونل‌سازی کشور پس از انقلاب توسعه و رشد یافته به طوری که تونل‌های طویل و عمیق درون‌شهری و برون‌شهری، تونل‌های انتقال آب، انواع و اقسام فضاهای زیرزمینی، مغارهای نیروگاه‌های برق‌آبی، تونل‌های مترو و... در چند‌ساله اخیر کشور را در زمره کشورهای پیشرفته این صنعت قرار داده است. انجمن تونل ایران در این چند ساله خدمات موثری برای صنعت تونل‌سازی کشور انجام داده و ارتباطات بین‌المللی خوبی با صاحبان صنعت در دنیا دارد.
شاید این سوال مطرح شود که اگر این‌طور است پس چرا ما مثلاً فلان ابزار حفاری را نمی‌توانیم بسازیم مثل TBM یا الماسه‌ها و ابزار برشی و‌...؟ واقعیت این است که این ابزار از منظر به صرفه بودن اقتصادی باید ارزیابی شوند یا توان صنعتی کشور در سایر حوزه‌ها که شاید به ساخت ماشین‌آلات حفار تونل هم سرریز شود، مورد ارزیابی قرار گیرد.
حال اگر به جایی رسیده‌ایم که با وجود این همه تجهیزات قادر به اتمام بزرگراه تهران-‌‌شمال نیستیم، اما در آن سال‌ها با آن امکانات ابتدایی تونل کندوان ساخته شده، باید گفت واقعیت این است که در همین مدت تعدادی از پروژه‌های تونل‌ها از جمله دو دستگاه تونل طویل البرز و تالون پیشرفت خوبی داشته، مثلاً طول تونل البرز دقیقاً زیر تونل کندوان حدود 300 متر پایین‌تر 300 /6 متر است که حفاری شده یا تونل تالون به طول حدود 4800 متر در نزدیکی ده تالون حفاری شده است. موضوع احداث آزاد‌راه تهران‌-‌‌شمال ارتباطی به توانمندی یا عدم توانمندی کشور در حوزه تونل‌سازی ندارد و مباحث دیگری در این پروژه مطرح است که در راستای بحث ما نیست.
اگر بتوانیم شرایط گذشته کشور را به حال حاضر گره بزنیم، در این صورت ما دارای هویت می‌شویم و کارهای فعلی را بهتر انجام خواهیم داد. باید دقت شود توان مهندسی زمان‌های مختلف را روبه‌روی هم قرار داد چرا که کار بیهوده‌ای بوده و هیچ سودی برای کشور نخواهد داشت. تونل کندوان را در گذشته ایرانیان ساختند، تونل‌های بسیار زیادی هم الان ایرانیان می‌سازند. مهم این است.
صنعت تونل‌سازی ایران در مقطع کنونی از بهترین نرم‌افزارهای مهندسی روز بهره‌مند شده و اغلب پروژه‌های تونل‌سازی مطابق با استانداردهای بین‌المللی و بر اساس مقیاس‌های جهانی در حال انجام است. این پتانسیل در صنعت تونل کشور نشان‌دهنده جایگاه مناسب ایران در صنعت تونل‌سازی جهان است و الان به جرات می‌توان گفت ما در صنعت تونل با توجه به برخورداری از استانداردهای بین‌المللی و توان فنی و مهندسی مهندسان کشورمان حرف بسیاری در سطح جهانی برای گفتن داریم.