یک‌جوری وضع مردم به فلاکت رسیده است

طبیب اقتصاد ایران از روزی که ردای وزارت را بر تن کرده و پا به ساختمان باب همایون گذاشته به صراحت برخی آمارها را بیان می‌کند. برخی به شوخی می‌گویند علی طیب‌نیا هنوز در مقام یک کارشناس آمار ارائه می‌کند و عنایتی ندارد که در مقام یک دولتمرد سخن بگوید. تازه‌ترین آماری که طیب‌نیا از آن رونمایی کرده است شاخصی است با نام شاخص فلاکت. طیب‌نیا اعلام کرده عدد این شاخص از 50 گذشته است. او تاکید کرده است این شاخص در حالی از این سطح عبور کرده است که در عرصه بین‌المللی حد معمول و استاندارد این شاخص عددی بین 11 تا 15 است. او نتیجه گرفته است که این عدد نشان‌دهنده وضعیت پیچیده‌ای است که اقتصاد ایران در آن به سر می‌برد.

شاخصی که فلاکت نام دارد
شـاخـص فـلاکـت تـرجـمـان واژه « Misery Index » است.
شاخص فلاکت از جمله این نماگرهای اقتصادی است که به وسیله آرتور اوکان و رابرت بارو در دهه 70 میلادی معرفی شد. این نماگرها از ترکیب دو شاخص مهم اقتصادی یعنی نرخ بیکاری و نرخ تورم به صورت یک ترکیب خطی معمولی تهیه می‌شود. در حال حاضر شاخص تهیه‌شده از سوی «آرتور اوکان» که جمع نرخ بیکاری و تورم است بر شاخص رابرت بارو که در کنار این دو متغیر نرخ سود بانکی رشد تولید ناخالص داخلی را در‌بر می‌گرفت، رجحان داده می‌شود. در واقع شاخص طراحی‌شده از سوی اوکان به عنوان شاخص فلاکت شناخته می‌شود. علی طیب‌نیا در تحلیلی که از وضعیت پیچیده اقتصاد ایران با استناد به عبور شاخص فلاکت از عدد 50 داشته است نرخ بیکاری 4/10‌درصدی در تابستان را با تورم 40‌درصدی جمع کرده است.

حاصل یک جست‌و‌جوی اینترنتی
شاخص فلاکت چگونه وارد ادبیات اقتصادی ایران شد؟ این سوال را باید در یک جمله پاسخ داد: «ورود شاخص فلاکت حاصل یک جست‌و‌جوی اینترنتی است.»یک محقق مرکز تحقیقات استراتژیک در جست‌و‌جوی اینترنتی برای انجام یک کار پژوهشی در اینترنت به یک عنوان برمی‌خورد« Augmented misery index » که در فارسی «شاخص فلاکت تجمیعی» معنا می‌دهد. این مقاله در بررسی شاخص فلاکت به عوامل مختلفی فراتر از نرخ تورم و بیکاری پرداخته بود و حتی بازار سهام را نیز در محاسبه خود وارد کرده بود. جزییات این شاخص به شاخص فلاکت طراحی‌شده از سوی آرتور اوکان می‌رسد. اما در پی‌نوشت این مقاله نیز یک نکته قابل تامل وجود دارد. جیمی کارتر نامزد حزب دموکرات و فرماندار ناشناخته جورجیا در رقابت با رئیس‌جمهور وقت جرالد فورد از این شاخص زیاد بهره برده است. برخی تحلیلگران در آن زمان معتقدند یکی از عوامل پیروزی کارتر بهره‌گیری از این شاخص بوده است.

رضایی به مثابه کارتر
ترجمه مقاله شاخص فلاکت مقارن با انتخابات ریاست‌جمهوری در دوره دهم بود. بنابراین کمپین انتخاباتی یک کاندیدا از آن استفاده کرد. محسن رضایی تلاش کرد با استفاده از این شاخص بر رقیب خود که رئیس دولت وقت بود، غلبه کند. پس از چند مناظره داغ میان نامزدها آخرین مناظره تلویزیونی به رویارویی محسن رضایی و محمود احمدی‌نژاد اختصاص داشت. در گرماگرم مناظره دو طرف که حول محور اقتصاد و شرایط آن وقت بود ناگهان محسن رضایی یک نمودار را در مقابل دوربین‌ها قرار داد تا علاوه بر بینندگان رئیس وقت دولت و رقیب او نیز شگفت‌زده شوند. او همزمان با قرار دادن نمودار خطی مقابل دوربین سیما گفت: شاخصی به نام فلاکت متشکل از دو عدد تورم و رکود تشکیل شده است، بر اساس آمار بانک مرکزی در سال 1384 این شاخص کم شده است و به حدود 18 یا 19 درصد در فصل اول سال 85 رسید و از فصل دوم سال 85 تا پاییز 87 می‌بینیم که با چه شیبی فشار بر گرده مردم افزایش یافته است و وضع اقتصادی مردم خوب نیست و نباید این مطلب را کتمان کنیم. عدد شاخص فلاکت در انتهای نمودار رضایی به حدود عدد 37 رسیده بود. رضایی با بیان اینکه توجه به تورم نقطه به نقطه دردی از ما دوا نمی‌کند چرا که فشار بر مردم وجود دارد، تصریح کرد: در این زمینه از خود آقای احمدی‌نژاد باید سوال کرد که بهتر می‌داند وضع تورم در جامعه چگونه است و آن را به چشم خود می‌بیند. رضایی تلاش کرد به مثابه کارتر رقیب خود را که از قضا رئیس‌جمهور وقت بود در گوشه رینگ مناظره قرار دهد و از این شاخص به نفع خود بهره‌برداری کند. احمدی‌نژاد که به شدت در برابر این شاخص غافلگیر شده بود فقط به گفتن این سخنان بسنده کرد: «آقای رضایی، عدد بیکاری را با نرخ تورم جمع می‌کنند و می‌گویند تورم 25 درصد شده است که ما هم توضیح دادیم. نرخ بیکاری که دو درصد، حداقل کاهش پیدا کرده است و بر اساس گزارش‌های همان بانک مرکزی که شما (رضایی) فرمودید، پس این دو در جهت هم حرکت نکرده است ضمن اینکه ما در این چهار سال طبق قانون برنامه حقوق کارمندان را معادل تورم اضافه کردیم و سه یا چهار درصد ممکن است بالا یا پایین باشد. بنابراین آن مطالبی که شما می‌گویید صحت ندارد و بعد یک فلاکت هم گذاشتید روی آن و می‌گویید حالا دیگر یک جوری وضع مردم به فلاکت رسیده است.» غافلگیری احمدی‌نژاد که بسیاری بعداً رفتار او را با فورد مقایسه کردند (زیرا فورد نیز در برابر ارائه این شاخص از سوی کارتر غافلگیر شده بود) و نو بودن آن شاخص فلاکت را به مجموع شاخص‌های مورد استناد در ایران اضافه کرد. می‌توان گفت تولد شاخص فلاکت در ادبیات اقتصادی ایران آخرین مناظره ریاست‌جمهوری دور دهم بود. زیرا برای میلیون‌ها بیننده این شاخص بیش از گفته‌های دیگر تازگی داشت.

چرا شاخص فلاکت رشد کرده است
اما رشد شاخص فلاکت چرا از عدد ارائه‌شده در سال 1388 نیز پیشی گرفته است. ریشه آن را باید در رشد بالای تورم دانست. در واقع رشد بیکاری گرچه در این چند سال بالا بوده اما سطح نوسان این نرخ همانند گذشته است، آنچه موتور رشد شاخص فلاکت بوده نرخ تورم است. روند افزایشی نرخ تورم میانگین از شهریورماه سال 1389 آغاز شد و از آن زمان به بعد، اقتصاد ایران با افزایش پیوسته و ماه به ماه نرخ تورم مواجه بوده است. به طوری که تورم از نرخ 8/8‌درصدی در مرداد سال 1389 به رقم 1/40‌درصدی در شهریورماه سال جاری رسید. ارقامی که پس از سال 1374 یک رکورد در اقتصاد ایران به حساب می‌آمد. البته پس از استقرار دولت جدید و تلاش برای برقراری انضباط پولی نرخ تورم از ابتدای پاییز مسیر نزولی در پیش گرفت. آمارهای جدید نشان می‌دهد به تازگی دو چرخش قابل ملاحظه در مسیر تورم رخ داده است: موضوع نخست، کاهش تورم در آبان‌ماه است که پس از یک دوره 39‌ماهه افزایشی به وقوع پیوسته است. بر اساس گزارش بانک مرکزی، تورم در مهرماه به قله خود (4/40 درصد) رسیده و از آبان‌ماه با 4/0 واحد درصد کاهش، وارد سراشیبی شده است؛ اما یکی از مهم‌ترین نکات روندهای اخیر، کاهش تورم در بین گروه‌های تورمی سابق و انتقال آن به گروه‌های جدید است. در دو سال گذشته، رشد قیمت‌ها در گروه «کالاها» به میزان 106 درصد، در گروه «خدمات» به میزان 51 درصد و در گروه «مسکن، آب، برق و گاز و سایر سوخت‌ها» به میزان 40 درصد گزارش شده بود. بررسی‌هایی که به تازگی انجام شده نشان می‌دهد برخلاف این روال دوساله، فشار اصلی تورم از گروه‌های ضروری‌تر برای خانوارها مثل مواد غذایی و در کل از گروه کالاها، به گروه‌های دیگر منتقل شده است، به طوری که از ماه‌های ابتدایی امسال به این سو، سهم اصلی را در تورم گروه خدمات و اخیراً نیز گروه مسکن داشته و برای نخستین بار در دو سال گذشته، نرخ تورم ماهانه در گروه مسکن از کالاها و خدمات بالاتر بوده است. همچنین در آبان‌ماه، نرخ «تورم مواد غذایی» معادل «صفر درصد» بوده که بیانگر «ثبات قیمت» اقلام این گروه است. این تصویر می‌تواند با هنرمندی دولت جدید به شکل بهتری رقم خورد. اگر روند نزولی نرخ تورم ادامه یابد و دولت همان‌طور که در بودجه پیش‌بینی کرده مانع از افزایش نرخ بیکاری شود شاید در پایان سال آینده شاخص فلاکت به عدد 37 کاهش یابد. آخرین عددی که نمودار محسن رضایی از وضعیت این شاخص در سال 1387 (آخرین سال دولت نهم) ثبت کرده بود.