تاریخ انتشار:
چگونه کارآفرینی در حوزه فناوری اطلاعات به توسعه اقتصادی و کاهش فقر می‌انجامد؟
گریز از دام فقر
سرعت تحولات نوآورانه در جهان به حدی است که دیگر نمی‌توان پا به پای آن قدم زد؛ برای همگامی با این تحولات باید دوید!
مولود پاکروان / نویسنده نشریه
سرعت تحولات نوآورانه در جهان به حدی است که دیگر نمی‌توان پا به پای آن قدم زد؛ برای همگامی با این تحولات باید دوید! فناوری‌ها تمام عرصه‌های زندگی انسان را قبضه کرده‌اند؛ لحظه‌لحظه زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم با این فناوری‌ها پیوند خورده است. در میان این اختراعات و ابداعات نوآورانه که به امید ساختن دنیایی بهتر خلق شده‌اند فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات اما، حرف‌های بیشتری برای گفتن دارند. از روزگاری که دسترسی به موبایل برای روستاها و نقاط دورافتاده و محروم، رویا به نظر می‌رسید انگار چند قرن گذشته است. حالا اینترنت به یاری زندگی ساده‌ترین مردم جهان آمده است تا بدانند محصولات کشاورزی، دامداری یا صنایع دستی آنان در بازارهای جهانی چه قیمتی دارد. کسب و کار، آموزش، بهداشت و حتی ارتباطات میان‌فردی از نفوذ فناوری‌های ارتباطی بی‌تاثیر نمانده است. شاید به همین خاطر است که هر سال، روز جهانی مخابرات و جامعه اطلاعاتی (17 می، مصادف با سالگرد راه‌اندازی اتحادیه جهانی مخابرات) با شعار و پیامی جدید گرامی داشته می‌شود تا دنیا از پیامدها و تاثیرات شگرف این انقلاب فناورانه غافل نماند.
بنا به سنت هرساله، شعار امسال این روز «کارآفرینی ICT به منظور تاثیر اجتماعی» تعیین شده است. مبنای این شعار آن است که کارآفرینی در حوزه اطلاعات و ارتباطات، استارت‌آپ‌ها و بنگاه‌های کوچک و متوسط نقش بسیار مهمی در تضمین رشد اقتصادی دارند. آنها با توسعه راهکارهای نوآورانه مبتنی بر فناوری می‌توانند تاثیری دیرپا بر اقتصاد جهانی منطقه‌ای و ملی بگذارند و در اقتصاد دانش‌محور جهان امروز به منبع مهمی برای ایجاد فرصت‌های جدید شغلی به‌ویژه برای جوانان تبدیل شوند. این شعار تدوین شده است تا بر لزوم استفاده از توانایی‌های بالقوه فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات برای کارآفرینان و نوآوران جهان، کسب و کارهای نوپا و کوچک و مراکز فناوری تاکید کند و یادآور شود دستیابی به این ایده‌‌آل می‌تواند پیشران راه‌حل‌های نوآورانه و عملی برای دسترسی به توسعه پایدار جهانی باشد. ضمن آنکه بیشترین تاکید خود را بر بنگاه‌های کوچک و متوسط کشورهای در حال توسعه قرار داده است.
شاید رویکرد جدید اتحادیه جهانی مخابرات بی‌تاثیر از دستاوردهای «مجمع جهانی جامعه اطلاعاتی» نباشد. در این مجمع، که بر نقش کلیدی و زیربنایی نوآوران حوزه ICT تاکید بسیار گذاشته شد، سران کشورها به درک مشترکی از توانمندی اقتصادی ICT و بنگاه‌های کوچک رسیدند و بر ضرورت حمایت از این بخش از طریق افزایش قدرت رقابت‌پذیری آن با استفاده از ارزش افزوده محصولات و خدمات، تسهیل فرآیندهای اجرایی و مدیریتی، تسهیل دسترسی به سرمایه کار و تقویت توانمندی‌های آنان برای مشارکت در پروژه‌های بزرگ حوزه فناوری صحه گذاشتند.
هولین ژائو، دبیرکل اتحادیه جهانی مخابرات -سازمانی که سال گذشته، صد و پنجاهمین سالروز تاسیس خود را پشت سر گذاشت- معتقد است بخش ICT که شیوه‌های ارتباطات در سراسر جهان را متحول کرده، یکی از سودآورترین و موفق‌ترین بخش‌های اقتصادی جهان است. وی در پیامی به مناسبت روز جهانی مخابرات و جامعه اطلاعاتی آورده است: «با تلفیق سیاست‌های دوراندیشانه در دولت‌ها و اصلاح مقررات، استانداردهای بین‌المللی، نوآوری صنعتی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت و نیز ارائه خدمات جدید، میلیاردها انسان در سراسر جهان به جامعه اطلاعاتی پیوسته‌اند. با اتکا به این زیربنا، ما اکنون در محیط هوشمند و شبکه‌ای زندگی می‌کنیم که ابر‌محاسبات، داده‌های بیکران و اپلیکیشن‌های جدید، حوزه‌های مختلفی از بهداشت تا امور مالی را دربرگرفته است. همزمان با پیشرفت زیرساخت‌ها و تسهیل فرآیند ارتباطات، نقش خدمات و اپلیکیشن‌ها نیز بیشتر خواهد شد و بدین ترتیب فضای مناسبی برای ورود بازیگران نوآور کوچک‌تر به بازار برای پاسخگویی به نیازهای محلی فراهم می‌شود. به همین سبب است که معتقدیم کارآفرینی ICT می‌تواند تاثیرات چشمگیری بر جامعه بگذارد.»
ژائو یادآور می‌شود بنگاه‌های کوچک و متوسط، استارت‌آپ‌ها و مراکز تولید فناوری همگی پیشران راه‌حل‌های نوآورانه و عملی برای دستیابی به رشد و پیشرفت به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه هستند. 90 درصد تجارت جهانی در سراسر دنیا در همین بنگاه‌های کوچک شکل می‌گیرد و شاید تنها امید «خروج از فقر» برای کشورهای در حال توسعه اهمیت دادن و حمایت از این کسب و کارها باشد.
دبیرکل اتحادیه جهانی مخابرات در پایان پیام خود از دولت‌ها، صنایع، استادان و متخصصان فناوری دعوت می‌کند تا از بنگاه‌های کوچک، جوان و نوآور در بخش ICT حمایت کنند، مشوق نوآوری‌های اجتماعی دیجیتال باشند، به سیاست‌های اقتصادی که سبب ترویج و تقویت نوآوری می‌شود اولویت بدهند، از ظرفیت‌های انسانی ضروری برای توسعه این بخش استفاده کنند و کارآفرینان را در رسیدن از ایده و نوآوری به فروش و درآمدزایی یاری دهند.
فناوری اطلاعات و ارتباطات در خدمت توسعه
قدرت برقراری ارتباط -چه از طریق اینترنت، چه گوشی‌های تلفن همراه- امکان دسترسی مناطق دورافتاده به اطلاعات بازار، خدمات مالی، خدمات بهداشتی و آموزشی را فراهم کرده و به شکل بی‌سابقه‌ای سبب تغییر در زندگی فردی و اجتماعی افراد شده است. فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به‌ویژه اینترنت پرسرعت، شیوه کسب و کار بنگاه‌ها و ارائه خدمات عمومی را نیز تغییر داده است. مطالعات نشان می‌دهد با هر 10 درصد افزایش اتصال به اینترنت پرسرعت، رشد اقتصادی کشورها 3 /1 درصد افزایش می‌یابد. نه فقط اینترنت، که فناوری موبایل هم هنوز ابزار قدرتمندی برای اعطای فرصت‌های اقتصادی و خدمات کلیدی به میلیون‌ها نفر در سراسر جهان است.
نکته مهم آن است که ICT قادر است این فرصت‌ها را هم برای جوامع شهری و هم محیط‌های محروم یا روستایی فراهم کند. گرچه میزان و بزرگی تاثیر این فناوری‌ها بر رشد اقتصادی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما نمی‌توان انکار کرد که ICT در هر نقطه از دنیا می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد و سبب شود بازارها کارآمدتر عمل کنند. این واقعیت که عمده خریداران گوشی‌های همراه هوشمند در سال‌های اخیر از کشورهای در حال توسعه و به‌خصوص مناطق روستایی بوده‌اند نشان می‌دهد پلت‌فرم ICT اکنون برای افرادی با سطح درآمد و تحصیلات پایین نیز قابل دسترسی و استفاده است. در گذشته این مناطق و این‌گونه افراد به دلیل عدم دسترسی فناوری، از اطلاعات بازار، خدمات مالی و خدمات بهداشتی و آموزشی محروم بودند اما فناوری‌های نوین فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی جدیدی را برای تمام سطوح جامعه فراهم کرده است.
یکی از مطالعات بانک جهانی که در آن 20 هزار موسسه از 26 بخش مختلف، در 56 کشور در حال توسعه مورد بررسی قرار گرفتند نشان می‌دهد کسب و کارهایی که از ICT (حتی در حد تلفن، PC و ای‌میل) استفاده می‌کنند به‌طور قابل توجهی بهره‌وری بالاتری دارند، با سرعت بیشتری رشد می‌کنند، سرمایه‌گذاری بیشتری دارند و در نهایت سودآورتر هستند. در این مطالعه بخش عمده‌ای از موسسات بررسی‌شده، بنگاه‌های کوچک و متوسط بودند.
یافته دیگر بانک جهانی نیز برای دستیابی سریع‌تر به رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه، نویدهایی دارد. نتایج پژوهش دیگری که داده‌های 120 کشور پیشرفته و در حال توسعه بین سال‌های 1980 تا 2006 را بررسی کرده، نشان می‌دهد کشورهای در حال توسعه به‌طور معناداری بیش از کشورهای پیشرفته جهان از مزایای ICT بهره‌مند شده‌اند. احتمالاً بدین دلیل که خدمات ICT به بهبود کارایی بازارها کمک می‌کند، هزینه معاملات را پایین می‌آورد و با فراهم کردن امکان مدیریت بهتر هم در بخش دولتی و هم بخش خصوصی بهره‌وری را افزایش می‌دهد. این سه مساله، از چالش‌های جدی اقتصادهای در حال رشد به شمار می‌روند در حالی که در دنیای پیشرفته تقریباً حل شده‌اند. بنابراین کشورهای درحال‌توسعه با دسترسی بهتر به ارتباطات دوربرد به دستاوردهای بیشتری نائل خواهند شد.
باید به خاطر داشت علاوه بر محدودیت‌ها و ضعف‌های موجود در زیرساخت‌های مخابراتی کشورهای در حال توسعه، مانع اصلی بر سر راه استفاده از ابزارهای ICT در کسب و کارهای کوچک، ناتوانی در محاسبه هزینه‌ها و بازگشت سرمایه کاربرد ICT و محدودیت یا ناتوانی در استفاده از نیروی کار ماهر در این حوزه است. در کشورهایی که دولت‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط، از سرمایه‌گذاری کسب و کارها در ICT حمایت می‌کنند، مروج نوآوری‌های فناورانه و کاربرد آن هستند، اپلیکیشن‌های مورد نیاز برای تجارت را با حداقل قیمت برای بنگاه‌های کوچک فراهم می‌کنند و از همه مهم‌تر مشوق کارآفرینی در حوزه ارتباطات و اطلاعات هستند دستاوردهای توسعه بخش این فناوری‌ها نمود بیشتری دارد. برخی دولت‌ها آموزش و توسعه مهارت‌های انسانی را نیز در دستور کار خود قرار داده‌اند. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود توسعه بخش ICT به توسعه اقتصادی و اجتماعی نیز بینجامد.
متاسفانه هنوز هم در بسیاری از کشورهای در حال توسعه به‌ویژه در منطقه آفریقا، سرعت اینترنت یکی از چالش‌برانگیزترین موانع توسعه و کارآفرینی ICT است. شکاف در اتصال به اینترنت در سطح جهانی، منطقه‌ای، ملی و روستایی سبب می‌شود بسیاری مناطق از منافع فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی بی‌بهره بمانند. مانع دیگر تامین سرمایه برای اپلیکیشن‌های نوآورانه است که سبب بهبود خدمات‌رسانی بخش عمومی و خصوصی می‌شود. شاید به همین دلیل است که لزوم افزایش پهنای باند و سرعت اینترنت، همواره مورد تاکید سازمان‌هایی همچون اتحادیه جهانی مخابرات و بانک جهانی بوده است تا کشورهای در حال توسعه را به سمت بهره‌مندی از تمام قابلیت‌های ICT در خدمت توسعه پایدار هدایت کند.
به خاطر داشته باشیم که دستاوردهای اقتصادی فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات از طریق تاثیری که بر افراد، کسب و کارها، حکومت و جامعه می‌گذارند، حاصل می‌شود. افراد و بنگاه‌ها تنها زمانی می‌توانند از پیامدهای مثبت این فناوری‌ها منتفع شوند که به «سرمایه تکمیلی» (مهارت‌آموزی به کارکنان و اصلاحات سازمانی) اهمیت بدهند. این تاثیر زمانی چندبرابر می‌شود که کاربران ICT نیز با تغییر رفتارهای کاری و تطبیق مهارت‌های خود تکنولوژی را در فعالیت‌های اقتصادی به کار گیرند. علاوه بر این درک درست دولت‌ها از فرصت‌های ایجادشده به وسیله ICT و تضمین حمایت‌های لازم از طریق سرمایه‌گذاری، تامین زیرساخت، اصلاح قوانین و مقررات و سیاست‌ها و نیز مشارکت بخش خصوصی همگی در دستیابی به حداکثر ظرفیت‌های توسعه بخش ICT ضروری است.
کارآفرینی ICT و رفع فقر
مدیر مرکز اطلاعات توسعه‌ای دانشگاه منچستر می‌گوید: «ما ناگزیریم نوع نگاه خود را به فقرا، از کاربران منفعل ICT به تولیدکنندگان و نوآوران تکنولوژی تغییر دهیم.» و این شاید بهترین دیدگاه برای تبیین هدف اصلی شعار امسال روز جهانی مخابرات و جامعه اطلاعاتی باشد.
بانک جهانی تخمین می‌زند در سراسر دنیا بیش از 1 /1 میلیارد نفر فقیر با درآمدی معادل یک دلار در روز یا کمتر زندگی می‌کنند و بخش عمده‌ای از این فقرا در آفریقا و منطقه آسیا-اقیانوسیه ساکن هستند. از هر سه آسیایی یک نفر فقیر محسوب می‌شود. ضمن آنکه فقر تنها به معنای درآمد پایین نیست؛ این واژه می‌بایست تمام کسانی را که قادر نیستند نیازهای حیاتی، ایمنی و اجتماعی خود را تامین کنند در‌بر بگیرد. تردیدی نیست که تنها با کمک‌های خیریه از سوی جهان پیشرفته نمی‌توان به رفع فقر در دنیا امید داشت بلکه دولت‌ها ناگزیرند به کاهش فقر از طریق بهبود فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی بیندیشند. فرصت‌هایی که به افراد بی‌بضاعت جامعه اجازه می‌دهند در فعالیت‌های اقتصادی مشارکت کنند، آنها را در ایجاد زندگی با‌کیفیت یاری می‌دهد، فرصت تصمیم‌گیری برایشان فراهم می‌کند و زمینه‌ساز احساس اعتماد به نفس، آزادی و پذیرش اجتماعی در آنان می‌شود.
در دهه گذشته پیشرفت‌های فناورانه به‌خصوص در حوزه اطلاعات و ارتباطات به قدری سریع بوده است که شکل فعالیت‌های اقتصادی را در جهان دگرگون کرده و کشورها را به سوی جهانی‌سازی رانده است. با وجود این، می‌توان گفت چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی تلاشی جدی صورت نگرفته تا از ظرفیت‌های ICT برای بهبود شرایط فقرای جامعه از جمله کارآفرینی برای آنان یا ارائه خدمات اولیه بهداشتی و آموزشی استفاده شود و اطلاعات و مهارت‌های لازم برای پیوستن آنان به جریان‌های اصلی اجتماعی فراهم شود. به همین دلیل شکاف بین بخش‌های محروم و توانمند جوامع روز‌به‌روز افزایش پیدا کرده، فقر گسترش یافته و زمینه برای بحران‌های بالقوه اجتماعی فراهم شده است. جهانی‌سازی بازارها هم به شکاف میان کشورهای ثروتمند و فقیر از یک‌سو و میان اغنیا و فقرای کشورهای در حال توسعه دامن زده است. شاید این دلیل قاطع دیگری است که نشان می‌دهد زمان آن رسیده که ICT درِ خانه محرومان را بزند. برای آنکه ظرفیت‌های کارآفرینی و کاربرد این فناوری‌ها در خدمت کاهش فقر و بهبود شرایط فقرای جامعه به کار گرفته شود توجه به چند نکته کلیدی ضروری است:
فناوری اطلاعات به سرعت در حال تغییر دنیاست. ICT دنیای بدون مرزی ایجاد کرده که در آن ارتباطات و اطلاعات به ابزار قدرتی در دست نخبگان و اغنیا تبدیل شده است. ICT بر تمام ابعاد زندگی تاثیر می‌گذارد: آموزش، بهداشت، کیفیت زندگی، فرهنگ، سرگرمی و هنر، علم و تکنولوژی و... شیوه کسب و کار مردم با وجود این فناوری‌ها دگرگون شده و اقتصاد با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال توسعه است؛ «رقابت‌پذیری» در این دنیای متکی به اطلاعات و ارتباطات، حرف اول را می‌زند. پیوستن به این جریان برای مردان و زنان محروم جامعه و جوانان جویای کار ضروری است، چرا که در اقتصاد اطلاعات‌محور این دوران، تنها ICT است که می‌تواند به شیوه‌ای موثر و متناسب با نیازهای این گروه‌ها فرصت‌هایی برای رهایی از فقر فراهم کند.
نکته مهم دیگر مرکزیت قدرت در دست افراد ذی‌نفوذ است. این قدرت با پیشرفت فناوری و دسترسی بیشتر به آن، روز‌به‌روز تشدید می‌شود و بدیهی است که به شکاف میان قدرتمندان و آنان که فاقد قدرت‌اند دامن می‌زند. قرن 21 می‌تواند شاهد بزرگ‌ترین پارادوکس تاریخی باشد: رشد بی‌سابقه علم و فناوری در دست اقلیت نخبگان شهری، و اقیانوسی بیکران از جامعه فقیر که از بی‌سوادی، محرومیت از خدمات اولیه، نابرابری و نبود فرصت‌های اشتغال رنج می‌برند. فراهم کردن اطلاعات و دانش نخستین گام برای دستیابی این گروه به رفاه است. دسترسی همه بخش‌های جامعه به فرصت‌هایی که فناوری فراهم می‌کند -و البته مستلزم توجه جدی و سریع سیاستگذاران است- راه‌حلی کلیدی است که محرومان جامعه را به دانش و ابزار لازم و مهارت‌های تولید و بهره‌وری مجهز می‌کند.
یکی دیگر از چالش‌های مهمی که جهان در حال توسعه با آن روبه‌رو است خلق نوآوری‌ها در اقتصادهای پیشرفته بدون توجه به نیازها و الزامات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دیگر کشورهاست. این مساله خود می‌تواند به شکاف بین دارندگان فناوری و فاقدین آن و نیز مصرف‌کنندگان منفعل و کاربران هوشیار دامن بزند. شاید به همین دلیل لازم است تا میدانی به نوآوری‌های بومی داده شود تا فناوری‌ها و استراتژی‌های مرتبط با آن متناسب با نیازهای جامعه طراحی، آزموده و ارزیابی شود و با حمایت مشترک دولت و بخش خصوصی به مرحله کاربرد و سودآوری برسد. به عبارت دیگر مالکیت استفاده و کنترل فناوری‌های انتخاب‌شده، از نخبگان و کشورهای پیشرفته باید به تمام دنیا و تمام سطوح جامعه تسری یابد.
معضل دیگر پیش‌رو، رویکردهای تجاری سنتی، فقدان یا نقص در سیستم اطلاع‌رسانی، آموزش نامناسب و هزینه‌های سنگین تکنولوژی برای جوامع کمتر توسعه‌یافته است. برنامه‌ریزی و کاربرد ICT باید کاملاً با دیگر استراتژی‌های توسعه اقتصادی و کاهش فقر در کشورها همخوانی داشته باشد. به بیان دیگر نمی‌توان برای هیچ یک از این الزامات و ضرورت‌ها اولویت قائل شد. توسعه دولت الکترونیک بدون توجه به زیرساخت‌های مناسب امکان‌پذیر نیست، افزایش پهنای باند بدون توسعه اپلیکیشن‌ها و تامین اطلاعات بی‌فایده خواهد بود، و توسعه صنایع مخابراتی بدون پرورش نیروی ماهر برای کار در ICT کارایی نخواهد داشت. بنابراین در حوزه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات سیاست‌ها باید همگام و هم‌ارز دیده شود.
سیاست‌هایی برای تشویق کارآفرینی و نوآوری
بی‌تردید برای ترویج و تشویق کارآفرینی و نوآوری در حوزه ICT -و هر حوزه دیگری- به سیاست‌های جدیدی نیاز است. به‌ویژه اگر قرار باشد گروه‌های محروم‌تر جامعه با استفاده از این نوآوری‌ها و فرصت‌های حاصل از آن بتوانند ضمن مشارکت در فرآیند توسعه اقتصادی، از دام فقر رهایی یابند و شرایط اقتصادی و اجتماعی خود را بهبود بخشند لازم است از سوی سازمان‌ها و موسسات ذی‌ربط مورد حمایت قرار گیرند. کمک به نوآوری و کارآفرینی در میان جوانان، افراد بی‌بضاعت و گروه‌های آسیب‌پذیر مانند زنان باید در اولویت بازیگران عرصه سیاست قرار گیرد. اهمیت استارت‌آپ‌ها و بنگاه‌های کوچک و متوسط نوپا در روند رشد اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. یکی از مهم‌ترین سیاست‌هایی که می‌تواند به خلق فرصت‌های اشتغال در بخش ICT کمک کند، هدایت حمایت‌های دولت به سمت این بنگاه‌ها، جوانان و اقشار کم‌درآمد است. حمایت از پژوهش‌های خرد در حوزه ICT، تامین سرمایه اولیه برای راه‌اندازی کسب و کار در این حوزه، حمایت از طرح‌ها و ایده‌های نوآورانه، در کنار کاهش ریسک ورود به بازار می‌تواند برخی سیاست‌های کلیدی باشد. ارتقای توانمندی‌های جوانان و بنگاه‌های کوچک از طریق آموزش و
مهارت‌آموزی نیز اقدام موثر دیگری است که باید مدنظر قرار گیرد. باید به خاطر داشت این تدابیر هرقدر ارزشمند، تنها به دست دولت قابل اجرا نیست؛ کارآفرینی ICT و دستیابی به هدفی که به شعار امسال روز جهانی ارتباطات تبدیل شده است، بدون مشارکت و حضور فعال بخش خصوصی میسر نخواهد شد.
دیدگاه تان را بنویسید