ابعاد یک فاجعه

«چنانچه لازم باشد ایران از زبان اقتدار خود نیز استفاده خواهد کرد.» این آخرین اتمام حجت مقامات کشورمان با طرف‌های سعودی همزمان با تشییع پیکر 100 تن از جان‌باختگان فاجعه منا است. فاجعه‌ای که منجر به از دست رفتن جان بیش از 450 نفر از زائران ایرانی بیت‌الله‌الحرام شد. رئیس‌جمهوری با بیان این مطلب که زبان ما (در مورد سعودی‌ها) از ابتدا زبان عواطف، برادری و ادب بود، متذکر شد: در جای لازم جمهوری اسلامی ایران از زبان دیپلماسی استفاده کرد اما چنانچه لازم باشد جمهوری اسلامی ایران از زبان اقتدار خود نیز استفاده می‌کند؛ ما از مقصران نمی‌گذریم.

اتهاماتی از جنس همسایگی

سال‌هاست که ایران و عربستان در یک نزاع لفظی و تنش روزافزون همدیگر را متهم به فضاسازی و دخالت در امور داخلی یکدیگر و البته کشورهای منطقه می‌کنند. انتخابات نافرجام لبنان در دوره‌های مختلف، وضعیت بحرین، مناقشات سوریه، وضعیت عراق و درنهایت یمن ازجمله موارد مورد کشمکش و اختلاف تهران و ریاض است که متاسفانه با بروز فاجعه منا، امسال وارد فاز جدید خود شد تا جایی که بیم آن می‌رود با شدت این درگیری‌های لفظی، روابط تیره و تار‌شده دو کشور کاملاً متوقف شود؛ مقام‌های ایران در انتقادهایی شدیداللحن مسوولان عربستان را متهم به ناکارآمدی و عدم پیگیری حادثه منا از جمله شناسایی و انتقال جسد قربانیان کرده‌اند و مقامات سعودی نیز در مقابل با تبری جستن از این اتهامات ایران را متهم به سیاسی‌کاری و بهره‌برداری سیاسی از فاجعه منا می‌کنند. اظهارات مقامات عربستان نسبت به طرح ادعاهای واهی در مورد بهره‌برداری سیاسی ایران از فاجعه منا در حالی مطرح می‌شود که از همان نخستین روزهای بروز این فاجعه، درخواست‌های مکرر تهران برای آگاهی از کم و کیف وضعیت حجاج ایرانی حاضر در منا با واکنش تند مقامات سعودی مواجه شده و عموماً رد می‌شد. برخوردهایی که در نهایت با موضع‌گیری مقام معظم رهبری نسبت به این فاجعه همراه بود.
ایشان با بیان اینکه «مدیریت غلط و اقدامات ناشایسته» دولت عربستان از عوامل وقوع این فاجعه بود، خواستار حضور نمایندگان ایران برای بررسی واقعه منا در عربستان شدند و هشدار دادند اگر عربستان به وظایف خود برای انتقال اجساد کشته‌شدگان ایرانی عمل نکند، ایران واکنشی «سخت و خشن» نشان خواهد داد. پس از این سخنان بود که محمدعلی جعفری، فرمانده کل سپاه نیز اعلام کرد که این نهاد همه «ظرفیت‌های ممکن برای واکنش سریع و خشن ایران» به حادثه منا را آماده کرده و تنها «منتظر اجرای دستور رهبر» است. هرچند که با اجابت درخواست ایران برای بازگشت پیکرهای جان‌باختگان فاجعه منا از عربستان این کشمکش‌ها همچنان در حد درگیری‌های لفظی باقی ماند و به مرحله عملیاتی نرسید. روزنامه لاکروای فرانسه در گزارشی به تنش‌های هفته‌های اخیر ایران و عربستان پرداخته و نوشته است که لحن میان ایران و عربستان پس از حادثه ازدحام شدید جمعیت در منا که منجر به کشته شدن 769 نفر از جمله دست کم 144 ایرانی (این آماری است که مقامات سعودی بر آن تاکید می‌کنند) شد، تند شده و تنش‌ها میان دو کشور در حال اوج گرفتن است؛ جمهوری اسلامی ایران خواستار «عذرخواهی» مقامات سعودی شد اما عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان اعلام کرده ایرانی‌ها از این حادثه بهره‌برداری سیاسی می‌کنند. این روزنامه در بخش دیگری از گزارش خود آورده است که مسوولان سعودی به علت شدت حادثه‌ای که در 25 سال گذشته بی‌سابقه بوده در وضعیت دشواری قرار گرفته‌اند و از اعلام نتایج تحقیق درباره حادثه ازدحام جمعیت طفره می‌روند. این در حالی است که چند روز پیش از این حادثه نیز بیش از 100 نفر در حادثه سقوط جرثقیل در مسجدالحرام کشته شدند.

سوء‌مدیریت مقامات سعودی یا تقدیر الهی؟

با وجود آنکه مسوولان سعودی حادثه تاسف‌بار در رمی جمرات را به بی‌نظمی حجاج نسبت می‌دهند، مفتی اعظم حکومت پادشاهی سعودی ضمن سلب مسوولیت از مقامات کشورش اظهار کرد این تقدیر الهی بود و تقدیر و سرنوشت اجتناب‌ناپذیر است. تقدیری که قطعاً ریشه در سوء مدیریت مقامات سعودی نسبت به از دست رفتن جان نزدیک به پنج هزار نفر از حجاج بیت‌الله الحرام در فاجعه منا داشت. فاجعه‌ای که 10 درصد از جان‌باختگان آن ایرانی هستند و می‌تواند در کنار موضوعات اختلافی پیشین تهران و ریاض در یمن، بحرین، عراق و سوریه و لبنان باب جدیدی را در بروز تنش‌ها و کشمکش‌های جدید بگشاید. تنش‌هایی که نخستین گام آن با اظهارات شتاب‌زده مقامات سعودی در متهم‌سازی ایران به سیاسی‌کاری در فاجعه منا و به دنبال آن عدم موافقت با تشکیل هیاتی بین‌المللی برای بررسی دلایل بروز این فاجعه عظیم برداشته شد. مقامات سعودی بارها مدعی تلاش ایران برای گسترش نفوذ در منطقه و دخالت در امور داخلی کشورهای دیگر شده‌اند. موضوعی که با توجه به رویکرد عربستان در کشورهایی چون بحرین و یمن یا حمایت از گروه‌های تکفیری در آشوب‌های کشورهایی چون سوریه و عراق نشان‌دهنده نوع رویکرد سعودی‌ها در این کشورهاست.
افشاگری‌های ویکی‌لیکس نشان می‌دهد بعضی مقامات عربستان، همه تلاش خود را به کار بستند تا طی سال‌های گذشته، آمریکا را به حمله نظامی علیه ایران مجاب کرده یا حداقل از توافق جامع هسته‌ای جلوگیری کنند. سفر سعود الفیصل وزیر خارجه پیشین سعودی‌ها در وین که در گرماگرم مذاکرات جامع هسته‌ای به وقوع پیوست نشان‌دهنده عزم ریاض در جلوگیری از دستیابی به این توافق بود. هرچند با وجود تمامی این تلاش‌ها ایران و قدرت‌های بزرگ جهانی در نهایت توانستند به راهکاری برای عادی‌سازی پرونده هسته‌ای ایران و خروج آن از فصل هفتم منشور سازمان ملل دست پیدا کنند. موضوعی که قطعاً با ناامیدی و سرخوردگی مقامات عربستان نسبت به ادامه اجماع بین‌المللی علیه ایران همراه بود و شاید با تلاش‌های ریاض برای به چالش کشیدن منافع ایران در دیگر نقاط جهان به‌ویژه اهداف منطقه‌ای توام باشد.