پرواز نخبه‌ها

هنوز چند روزی از آغاز اردیبهشت نگذشته بود که حسن قشقاوی، معاون کنسولی مجلس و امور ایرانیان خارج از کشور وزارت امور خارجه در مقایسه‌ای میان اسناد صادرشده برای خروج از کشور نخبگان در سال 1393 و مقایسه آن با همان اسناد در سال 1394 از کاهش میزان مهاجرت از ایران به خارج از کشور خبر داد. او در نشست مسائل کنسولی که در محل وزارت خارجه برگزار شد، نرخ کاهش مهاجرت را 30 درصد اعلام کرد و در توضیح این موضوع گفت: «وزارت خارجه در سال ۹۳ حدود ۷۰۰ هزار سند مربوط به مسافرت یا اقامت به خارج از کشور صادر کرده است در حالی‌که در سال ۹۴ طبق آماری که ارائه شده این میزان به ۵۰۰ هزار سند تقلیل پیدا کرده است.» البته او با اشاره به درخواست‌های رسمی از این تغییر وضعیت خبر داد برای همین هم در گوشه‌ای از این نشست امکان خروج برخی از نخبگان از طریق مبادی دیگر را رد نکرد. واقعیت آماری اما کمی نگران‌کننده‌تر از میزان اسنادی است که در وزارت خارجه صادر شده است، به گزارش خبرگزاری ایسنا سال گذشته معاون فرهنگی و امور نخبگان بنیاد ملی نخبگان اشتغال را مهم‌ترین عامل مهاجرت نخبگان دانست: «نسبت خروج نخبگان در رشته‌های کم‌خروج حدود ۳۰ و در رشته‌های پرخروج حدود ۴۰ درصد است. در سال 13۹۲-13۹۱ بررسی در زمینه فرار مغزها صورت گرفت که طی آن مشخص شد نرخ فرار مغزها در برخی رشته‌ها طبیعی است اما در برخی رشته‌ها همچون ریاضی، فیزیک و برخی رشته‌های مهندسی مهاجرت زیاد است. به عنوان نمونه ما در علوم پزشکی مهاجرت نداریم یا در علوم انسانی مهاجرت بسیار پایین است.» آمار کوتاه این مدیر دولتی، آنجا صدایش بلندتر شد که اولین وزیر علوم دولت یازدهم با برآورد خسارت مالی فرارمغزها اعلام کرد، هر سال 150میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج می‌شود و این میزان در 10 سال گذشته (دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد) به بیشترین میزان خود رسیده است. رضا فرجی‌دانا که چندی بعد از این برآورد توسط نمایندگان مجلس استیضاح و برکنار شد، بی‌توجهی به آمار تکان‌دهنده خروج سالانه 150هزار نخبه از کشور را تاسف‌بار دانست. نگرانی او البته پاسخی نگرفت. اما جزییات آماری او به گزارش روزنامه جمهوری اسلامی مطابق واقعیت‌ها و گزارش‌های نهادهای بین‌المللی مثل صندوق بین‌المللی پول بود که ایران را در میان ۹۱ کشور توسعه‌یافته یا در حال توسعه، رتبه اول از کشورهای مهاجر‌فرست به دیگر کشورها اعلام کرده بود. بعد از بالا و پایین کردن این اعداد ایرنا از تشکیل جلسه‌ای با حضور نمایندگانی از وزارت خارجه، علوم، اطلاعات و سازمان نخبگان در کمیسیون آموزش خبر داد که به گفته علی‌رضا سلیمی یکی از اعضای کمیسیون، در این جلسه نمایندگان مردم به این نتیجه رسیدند که تاکنون وزارت خارجه اخذ ویزا برای نخبگان را تسهیل می‌کرده که باید شرایط و مقررات ماندن نخبگان در این موارد اعمال شود‌. به غیر از این ایراد از وزارت خارجه پرسیده شد که چرا وقتی نخبگان با دلایلی چون گردشگری، تجارت، زیارت یا تحقیق از کشور خارج می‌شوند، مدرک تحصیلی آنها دریافت نمی‌شود؟ به نظر می‌رسد سوالات نمایندگان هیچ کدام پاسخ نگرانی‌های مطرح‌شده را نداد. هرچند قرار شد که بعد از این جلسه بار دیگر دلایل و پیشنهادها برای کاهش میزان مهاجرت بررسی شود. اما از آن تاریخ تا امروز که بیش از دو سال گذشته هیچ خبری در مورد تغییر در شرایط نخبگان منتشر نشد. نمایندگان مردم در بررسی‌های خود به اصلی‌ترین عامل مهاجرت؛ اشتغال حتی اشاره‌ای هم نکردند و راه‌حل بحران فرار مغزها و مهاجرت نخبگان را سختگیری در صدور اسناد وزارت خارجه یا اخذ مدارک تحصیلی آنها دانستند. راهکاری که شاید در اعلام درصد کاهش میزان مهاجرت از کشور از سوی معاون وزیرخارجه موثر واقع شده بود. از آخرین روزهای سال 1393 تاکنون داده‌ای در مورد وضعیت مهاجرت نخبگان منتشر نشده است، نگرانی‌ها و اخبار در مورد وضعیت فرار مغزها آن روزها با یک گزارش در هفته‌نامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به پایان رسید: «۹۰ نفر از ۱۲۵ دانش‌آموزی که در سه سال گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کرده‌اند، هم‌اکنون در دانشگاه‌های آمریکا و کانادا تحصیل می‌کنند. طی ۱۴ سال گذشته ۶۲ درصد از دانش‌آموزان مدال‌آور المپیاد به کشورهای توسعه‌یافته مهاجرت کرده‌اند. این عده اکثراً طی این مدت در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برتر و تاثیرگذار دنیا مثل هاروارد، استنفورد، کمبریج، تورنتو و... نه‌تنها تحصیل را به پایان برده‌اند بلکه به عنوان استاد فعالیت می‌کنند.»