در مسیر ابریشم

مشهد بزرگ‌ترین شهر زیارتی ایران، روزگاری بر کرانه جاده ابریشم تکیه زده بود و امروز پس از گذشت بیش از دو هزار سال از قدمت جاده ابریشم، با راه‌آهن سرخس-مشهد به مرکز ثقل تجارت اروپا و آسیا تبدیل شده است. این شهر، که روزگاری سرزمین تاجران روس و تجارت با روسیه بوده، امروز نیز درصدد گسترش مناسبات تجاری با آن سرزمین است. اتاق تجارت مشهد، در دورانی که اتاق‌های تجارت شهرستان‌ها به محاق فرو رفتند، جزو 16 اتاقی بود که به حیات خود ادامه داد و شهرهایی مثل قوچان و نیشابور را نیز در پناه خویش گرفت. در این یادداشت، مروری کوتاه خواهیم داشت بر چگونگی شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد و حیات آن در دوران پهلوی اول. مع‌الاسف در زمینه اتاق‌های بازرگانی، منابع بسیار محدود و در مواقعی محدود به گزارش‌های موردی در مجله اتاق تجارت یا مطبوعات محلی است، عکس‌های موجود نیز گاهی در حد هیچ است و نوشتن درباره تاریخ اتاق‌های تجارت، راهی صعب است که هنوز در آغاز آنیم.

اتاق‌های تجارت شهرستان‌ها
اتاق تجارت علاوه بر تهران در شهرستان‌های دیگر کشور نیز تاسیس شد. اتاق تجارت بندر پهلوی (بندر انزلی) از نخستین شعبه‌های اتاق تجارت بود که در اواخر سال 1305، از وزارت تجارت و فواید عامه مجوز تاسیس گرفت. به دنبال آن در سال 1307، اتاق‌های تجارت بارفروش (بابل)، و شیراز اجازه تاسیس یافتند. شهرهای اصفهان، اردبیل، تبریز، ساری، کاشان و مشهد در سال 1308 و شهرهای استرآباد (گرگان)، شاهرود و کرمانشاه نیز در سال 1309 مجوز تاسیس اتاق تجارت گرفتند، اما تعداد زیادی از شهرهای کشور نیز به دنبال دستور دولت در سال 1310 مبنی بر تشکیل اتاق‌های تجارت در سراسر کشور، مجوز تاسیس اتاق برای ایشان صادر شد و مقدمات انجام انتخابات آن را نیز فراهم کردند. در برخی از شهرها که روند انجام امور انتخابات در آنها کمی طولانی‌تر شد، این امر تا سال 1311 و حتی 1312 به تعویق افتاد. اما با مصوبه خرداد 1314 تمامی اتاق‌های تجارت منحل و تنها در 16 شهر برقرار ماند و به جز مراکزی که تعیین شد، بقیه شهرها به نزدیک‌ترین مرکزی که اتاق تجارت داشت، مرتبط می‌شدند.
از سال 1315 تا پایان دوره رضاشاه که اتاق‌های تجارت کاملاً دولتی و اعضای آن کارمندهای دولت محسوب می‌شدند، بسیاری از شهرهای کوچک‌تر، دیگر اتاق تجارت نداشتند. گزارش‌های مربوط به اتاق تجارت تهران بسیار محدود شده و شرح مذاکرات اتاق‌های تجارت منحصر به چند شهر مشخص شد. متاسفانه آگاهی‌ها در خصوص اتاق‌های تجارت شهرستان‌ها بسیار کم و پراکنده بوده است. از برخی اتاق‌های تجارت به این دلیل که آنها صورت‌جلسات خود را به طور منظم‌تری به مجله اتاق تجارت یا دیگر نشریات ارسال می‌کردند، گزارش‌های بیشتری شده است. این هفته در تجارت فردا، مروری کوتاه خواهیم داشت بر تاریخچه اتاق تجارت مشهد.

بلشویسم در خراسان: تجارت خراسان در اواخر دوران پهلوی
شکل‌گیری اتاق تجارت یکی از مراحل مهم در تاریخ تجارت معاصر محسوب می‌شود. تشکیل اتاق‌های تجارت در ایران از اواخر دوران قاجار آغاز شد، ولی در مشهد از اوایل دوره پهلوی و در دوره تولیت محمدولی اسدی بر آستان قدس تشکیل و تغییراتی در ساختار اقتصادی خراسان و به‌ویژه تجارت خارجی آن را موجب شد. روابط تجاری گسترده مشهد با روسیه و تغییرات نظام سیاسی و اقتصادی در آن کشور نقش مهمی در شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد داشت. تجارت ایران به خاطر کاهش ارزش نقره، کاهش صادرات به شوروی، محدودیت ترانزیت به اروپا از طریق شوروی و فعالیت موسسات دولتی شوروی به سوی رکود رفته بود. بازرگانان در واکنش به این وضع، ابتدا هیات تجار را به وجود آوردند و سپس با حمایت وزارت تجارت، اتاق تجارت از سال‌های 1307 و 1308 در شهرهای مختلف شکل گرفت.
مشهد بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهر تجاری خراسان طی دو قرن اخیر محسوب می‌شود که با کشورهای اطراف و به‌خصوص هندوستان، افغانستان و روسیه مناسبات بازرگانی داشت. از دوره قاجار تجارت با روسیه گسترش بیشتری یافت و روسیه مسیر ترانزیتی برای اروپا نیز محسوب می‌شد. کالاهای عمده صادراتی از مشهد به روسیه بیشتر مواد خام نظیر پنبه، پشم، پوست و قالی بود و در مقابل از روسیه قند، نفت، آهن و ابریشم وارد می‌شد (فرهنگ جغرافیای ایران خراسان، ص 967).
اما بیشترین معاملات با روسیه بود، بسیاری از خراسانی‌ها در روسیه مشغول فعالیت اقتصادی بودند و شرکت‌های تجاری و حمل‌و‌نقل روسیه نیز در مشهد فعال بودند. تجار ایرانی با فامیل‌هایی با پسوند اف، اغلب فعالان تجارت خراسان در روسیه بودند که وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه و دولتی شدن تجارت در شوروی، فعالیت‌هایشان را دچار مشکل کرد. بسیاری از ایرانیان که از خراسان، قفقاز، آذربایجان، یزد و کاشان مهاجرت کرده و سال‌ها در روسیه مشغول تجارت بودند، به خاطر تابعیت ایرانی به اجبار بازگشتند. برادران نصیر بیک‌اف، علی درودی، وهاب‌اف، هارطونیان، کاشانسکی، حاج‌کاظم علی اصغراف از مهم‌ترین تجار شناخته‌شده مقیم روسیه و عشق‌آباد بودند که اموال خود را به مشهد منتقل کردند و تاثیر مثبتی بر تجارت مشهد گذاشتند (اقوام، اقلیت‌ها و مهاجرین ساکن مشهد، ص 498 و 470 و 431 و 125 و 54) اما بسیاری از تجار که دیرتر اقدام کردند بخش‌هایی از سرمایه‌های خود را از دست دادند.
در مارس 1921 (فروردین 1300)، طرح اقتصادی نپ یا سیاست‌های نوین اقتصادی در دهمین کنگره حزب سوسیالیسم به تصویب رسید. در این کنگره لنین اعتراف کرد که حزب تاکنون مرتکب اشتباهاتی شده است و گفت باید بیش از سرمایه‌داری، از فقر وحشت داشت و راه رفتن با چوب‌دست‌های سرمایه‌داری بهتر از اصلاً راه نرفتن است. هدف از اجرای این طرح، از بین بردن هرج‌‌و‌مرج اقتصادی ناشی از انقلاب و سر و صورت دادن به وضع تولید و تجارت و کشاورزی و تقویت سرمایه‌های کوچک و احیای حیات اقتصادی شوروی بود. در دوره طرح نپ در شوروی، شرکت‌های دولتی بازرگانی جایگزین تجارت‌خانه‌های شخصی قدیمی شدند و برای توسعه بازرگانی در ایران شرکت‌های مختلط پرس خلوپوک برای توسعه تجارت پنبه، پرس شولک برای توسعه تجارت ابریشم، پرس آز نفط برای فروش نفت، پرس ساخار برای فروش قند، شرکت منسوجات ایران و روس برای فروش مال ذرعی، شرکت حمل و نقل اتو ایران و بیوبرس و شرکت سهامی پشم شوروی به وجود آمد (زندگانی من و نگاهی به تاریخ سیاسی ایران و جهان، جلد دوم، ص 201) و نمایندگی بازرگانی شوروی در ایران به طور مستقیم و متمرکز تجارت را در انحصار خود گرفت.
کنسول ایران در حاجی‌طرخان در گزارش 7 بهمن 1303 به مساله انحصار تجاری شوروی در شمال کشور اشاره کرده و نسبت به خارج شدن رشته تجارت از دست اتباع ایرانی هشدار داده و تاکید کرده بود دولت باید برنامه و نقشه کلی تجارت با روسیه را طرح‌ریزی کند، چرا که ممکن نیست هیچ‌یک از تجار داخلی بتوانند به طور انفرادی در مقابل ادارات تجاری دولت شوروی مقاومت کنند (روابط ایران و شوروی در دوره رضاشاه، ص 77). برخی از تجار ایرانی نیز در این طرح، با تجارتخانه‌های روس همراه بودند و این دوران، برای بازرگانان ایرانی به خاطر صدور قابل توجه مواد خام نظیر خشکبار، پشم و برنج، دورانی طلایی بود و سود فراوانی نصیب برخی از بازرگانان کرد. از تجار مشهدی مرتبط با روسیه حاج‌غلامرضا سبزواری، میرزاعلی درودی و یونس وهاب‌زاده بودند که دو مورد آخر، تمول بسیار زیادی در روسیه و مسکو به دست آوردند (زندگانی من و نگاهی به تاریخ سیاسی ایران و جهان، همان). اما پس از اجرای اصل موازنه تجاری برای شوروی در ژانویه 1926 (دی 1304)، لطمه شدیدی به بازرگانان ایرانی وارد شد، بسیاری از آنها به ایران بازگشتند و برخی به اتهام معاملات غیرمجاز بازداشت شدند (پیشین، ص 204). صادرات به روسیه نیز با محدودیت‌های خاص خود مواجه شد. تجارت خراسان به حال اسفناکی افتاد و دولت هم موفق به رفع مشکلات نشد. تمام اجناس روسیه از طریق اداره به فروش می‌رسید و در عوض قِران گرفته می‌شد. روس‌ها در معامله، چرونس (پول خودشان) را هم قبول نمی‌کردند. وقتی تجار خراسان مواد خام به مسکو می‌بردند چون پول نقد وجود نداشت، در مقابل اجناس روسی داده می‌شد که تجار برای ورود آنها به ایران، مجبور به پرداخت مقدار زیادی قران بودند.
تبلیغات بلشویسم در مشهد به شدت گسترش یافت و حضور آنها منظم‌تر شد. از نظر آنان، مشهد یکی از نقاط حساس ایران برای دسترسی به مکاتبات بین انگلیسی‌ها محسوب می‌شد و هرگونه فعالیت اقتصادی ملی‌گرایانه بازرگانان ایران در مقابل محدودیت‌های تجاری شوروی، به تحریک انگلیسی‌ها تعبیر می‌شد. در نقاط مختلف ایران نهضت‌های اقتصادی علیه روس‌ها شکل گرفت. بازرگانان گیلان در دی 1305 «جمعیت نهضت اقتصاد» را بنیاد نهادند و بازرگانان مشهد، «جمعیت نهضت اقتصاد خراسان» را (تجار، مشروطیت و دولت مدرن، ص 399).
شبکه اطلاعاتی تجاری وسیعی از ماموران شوروی در خراسان مشغول به کار شدند و ماموران شوروی که با ظاهر فعالیت تجاری به جاسوسی نیز مشغول بودند، مانع از اتحاد ایرانی‌ها می‌شدند. دنیتکی «وکیل نمایندگی تجارتی روس‌ها در مشهد» عده‌ای از تجار معتبر مشهد را به خدمت درآورده بود و از آنها اطلاعات مفیدی کسب می‌کرد. پس از او، آقابکوف به‌عنوان بازرس مخصوص نمایندگی تجاری شوروی در کنسولگری مشهد اقامت گزید. این شبکه اطلاعاتی-‌تجاری زمانی که تجار مشهد در مقابل سیاست‌های تجاری شوروی تصمیم به تشکیل اتحادیه تجار خراسان گرفتند، مخالفت خود را نشان داد. ماموران شوروی این اقدام را به تحریک انگلیسی‌ها و در راستای تحریم صادرات به روسیه می‌دانستند، از این‌رو برای خنثی‌سازی آن، عده‌ای را به زور و چند نفری را با رشوه با خود همراه کردند و اجتماعی که برای تصمیم‌گیری درباره اتحادیه تجار تشکیل شده بود، با جنجال به تعطیلی کشاندند و توانستند عده‌ای از تجار و رهبران این گردهمایی را به سمت خود بکشانند (خاطرات آقابکوف، ص 113). اطلاعات آقابکوف را اسناد ایرانی نیز تایید می‌کند، بر اساس برخی اسناد، تجار مشهد از انحصار تجارت روسیه در دست برخی تجار شاکی بوده‌اند.
قوانین جدید شوروی از سال 1306 تا 1308 تجارت ایران را محدودتر کرد، اوضاع با تصویب قانون جلوگیری از قاچاق در شوروی در تابستان 1308، به نهایت وخامت رسید. تجار ایرانی مرتبط با شوروی در تنگنا قرار گرفتند، زیرا انحصار تجارت شوروی در دست دولت بود و تمام معاملات انجام‌گرفته توسط اشخاص متفرقه حکم قاچاق داشت و بسیاری از بازرگانان ایرانی ساکن شوروی در تنگنا قرار گرفتند و دارایی آنها ضبط شد (روابط ایران و شوروی در دوره رضاشاه، ص 112). عده بسیاری از تجار ایرانی در بادکوبه و مسکو توقیف و به سیبری تبعید شدند (زندگانی من و نگاهی به تاریخ سیاسی ایران و جهان، ص 209).
تحولات روسیه، تاثیر منفی زیادی بر اقتصاد ایران و خراسان گذاشت. مهم‌ترین بخش تجارت خراسان صادرات محصولات خام بود که برای بخش قابل توجهی دامدار، کشاورز، باغدار و صنعتگر ایجاد اشتغال می‌کرد و تجار از صدور آن سود می‌بردند. در این شرایط که اتحادیه‌های تجار پشتوانه اجرایی نداشتند، وزارت تجارت تصمیم گرفت اوضاع نابسامان اقتصادی را از طریق تاسیس اتاق‌های تجارت ساماندهی کند.

اتاق تجارت؛ تشکلی برای تجار یا پشتیبانی برای دولت؟
شرایط سخت اقتصادی و محدودیت‌های تجارت خارجی، تشکیل اتاق‌های تجارت را اجتناب‌ناپذیر کرد. نخستین اتاق‌های تجارت با حمایت و دستورالعمل وزارت تجارت و فلاحت و فوائد عامه در سال 1307 آغاز به کار کرد. در فروردین 1308 از عده‌ای از تجار مشهد دعوت به عمل آمد و 29 نفر در اداره ایالتی حضور به هم رساندند و شش نفر از ایشان با رای مخفی جهت نظارت بر انتخابات اتاق تجارت تعیین شدند (اطلاعات، 19 فروردین 1308). در مرداد 1308 انتخابات اتاق برگزار شد و در 24 مهر اتاق تجارت مشهد آغاز به کار کرد. طبق دستور وزیر تجارت و فلاحت، محمدولی اسدی متولی‌باشی آستان قدس به نمایندگی دولت در اتاق برگزیده شد. سرتیپ بوذرجمهری وزیر تجارت در نامه‌ای درباره تشکیل اتاق تجارت مشهد نوشت: نظر به ماده 3 نظامنامه اتاق‌های تجارت در این موقع که انتخابات اتاق تجارت مشهد خاتمه یافته، وزارت فلاحت و تجارت و فوائد عامه محمدولی اسدی متولی‌باشی آستان قدس را به سمت نمایندگی خود در اتاق مزبور تعیین و وظیفه مربوط به این شغل را به عهده ایشان محول کرد (اسناد آستان قدس رضوی). در نامه دیگری خطاب به محمدولی اسدی نیز نوشته شد: «نظر به اینکه انتخابات اعضای اتاق تجارت مشهد مقدس مدتی است خاتمه یافته، مقتضی است هرچه زودتر رسماً افتتاح و وظایف خود را عهده‌دار شود. از وی خواسته شد با قبول نمایندگی وزارتخانه در اتاق تجارت مشهد که حکم آن ارسال می‌شود هرچه زودتر این اتاق را افتتاح و در جلسات آن حضور یابد و مراقبت نماید با انجام وظایف محوله بر طبق نظامنامه اتاق‌های تجارت که یک نسخه آن به انضمام ارسال می‌شود، مشغول به کار شوند.» همراه این نامه ابلاغ‌های 21 نفر از اعضای اتاق تجارت ارسال شد تا همراه دعوتنامه که باید از طرف کمیسیون مامور انتخابات تهیه و روز افتتاح نیز در آن تعیین شود، برای اعضا ارسال شود.
اسدی برای هماهنگی و انجام مقدمات افتتاح اتاق تجارت در 5 آبان 1308 نامه‌ای عمومی خطاب به تجار منتخب مشهد نوشت و یادآور شد: وزارت فلاحت و تجارت، افتتاح و نمایندگی اتاق تجارت مشهد را به او محول کرده و اعتبارنامه و ابلاغ 21 نفر ارسال شده است. وی از آن 21 نفر برای توزیع اعتبارنامه و مذاکره درباره تشکیل اتاق تجارت دعوت کرد تا ساعت چهار بعد از روز سه‌شنبه 8 آبان در منزل او گرد هم آیند.
مدعوین، مهم‌ترین تجار خراسان بودند و بیشتر آنها مدتی در روسیه زندگی و تجارت داشتند. حاجی‌علی زرکش، محمدصادق عرب، حاج‌میرزاآقا حسینیان، حاج‌غلامعلی اسکویی، حاج‌محمدکاظم یزدی‌رکن‌التجار، آقا‌میرزا‌محمد مستوفی‌اف، حاج‌علی‌آقا کازرانی، حاج‌ابوالقاسم رضازاده، دانش، حاج‌شیخ‌علی‌خمسه، سلیمان مهدی‌زاده، حاج‌میرزا‌احمد عبداللهیان، مشهدی‌عبدالله محمداف‌تاجرباشی، آقا‌خلیل‌آقا علی‌اصغراف (کوزه‌کنانی)، حسن‌آقا طاهباز، حاج‌شیخ‌کاظم تهرانیان، حاج‌جلیل‌آقا خامنه، حاج‌میرزاعلی فهیمی (علی‌اف)، حاج‌محمدجعفر کشمیری، یونس وهاب‌اف (وهاب‌زاده) و نبی‌اف (اسناد آستان قدس رضوی).
اعتبارنامه‌های اعضای اتاق از طرف وزارت تجارت و فواید عامه به مشهد ارسال می‌شد و این کار نوعی پذیرش صلاحیت فرد از سوی حکومت برای عضویت در اتاق به حساب می‌آمد. اولین جلسه اتاق در 13 آبان‌ماه 1308 در منزل محمدولی اسدی نایب تولیت آستان قدس برگزار شد. اسدی در این جلسه ابتدا شرح نامه وزارت تجارت راجع به نمایندگی‌اش را برای اعضا قرائت کرد و قرار شد تا زمان تشکیل جلسه بعد، محل مناسب و آبرومندی برای اتاق تجارت در نظر گرفته شود و برای دوره اول اتاق تجارت و انتظامات آن مطالبی مطرح شد. از تجار منتخب خواسته شد برای مذاکره راجع به توزیع اعتبارنامه اعضا روز جمعه دهم آبان در منزل اسدی حاضر شوند. روز جمعه بر حسب دعوت اسدی برخی از اعضای کمیسیون انتخابات اتاق تجارت و نمایندگان ادارات مختلف حاضر بودند. اسدی به ‌عنوان نماینده وزارت تجارت، ناظری نماینده اداره مالیه، اتابکی نماینده عدلیه، پرهیزگار نماینده بلدیه، معاون والی خراسان و از تجار چهار نفر وهاب‌زاده، دانش، کوزه‌کنانی، رضازاده در جلسه حضور داشتند. مقرر شد اعتبارنامه اعضای اتاق تجارت که از طرف وزارت تجارت ارسال شده بود، از طرف کمیسیون با صورت منتخبین مطابقت و توسط اسدی برای اعضا فرستاده شود. در این جلسه پرونده‌ها بررسی و مشخص شد قبولی عضویت جلیل کوزه‌کنانی، حاج‌جلیل خامنه و حاج‌شیخ‌علی خمسه در پرونده‌هایشان نبود و باید تکمیل می‌شد. همچنین مقرر شد اسدی از اعضای اتاق تجارت برای روز دوشنبه دعوت کند تا اولین جلسه در منزل وی ساعت سه بعد از ظهر افتتاح شود (اسناد آستان قدس رضوی).
اولین جلسه رسمی اتاق تجارت خراسان روز 13 آبان در منزل محمدولی اسدی نایب تولیت آستان قدس برگزار شد، از 21 عضو سه نفر میرزا‌احمد عبداللهیان، حاجی‌علی اصغراف و حاج‌جلیل آقا‌خامنه غیبت داشتند. اسدی موظف بود طبق دستورالعمل وزارت تجارت مطابق مقررات ماده 5 نظامنامه در اولین جلسه، اشخاصی را که باید در آخر سال اول و دوم از عضویت خارج می‌شدند و به جای آنها تجدید انتخابات به عمل می‌آید به حکم قرعه تعیین کند و نتیجه را به انضمام صورت اسامی هیات‌رئیسه به مرکز اطلاع دهد. بر اساس قرعه حاج‌محمدکاظم یزدی‌رکن‌التجار، حاج‌شیخ‌علی خمسه، یونس‌خان وهاب‌زاده، حاج‌میرزاعلی‌اف فهیمی، حاج‌شیخ‌کاظم تهرانیان، حسن آقا‌طاهباز، خلیل آقا‌کوزه‌کنانی برای خروج از عضویت سال اول و سلیمان مهدی‌زاده، میرزا‌محمد پرورش، نبویان، علی زرکش، حاج‌میرزا احمد عبداللهیان، مشهدی عبدالله تاجرباشی محمداف و حاج‌محمدجعفر کشمیری برای خروج از عضویت اتاق مشهد در سال دوم انتخاب شدند. هفت نفر باقی‌مانده نیز برای سال سوم در نظر گرفته شدند. انتخابات هیات‌رئیسه اتاق تجارت مشهد نیز برگزار شد و حاج‌محمدکاظم یزدی رکن‌التجار با اکثریت 16 رای به ریاست و حاج‌شیخ‌علی خمسه با اکثریت 10 رای به سمت نایب رئیس و دانش با 15 رای و حسن آقا‌طاهباز با 11 رای به سمت منشی و کازرونی با 11 رای به سمت تحویلدار تعیین شدند (روزنامه بهار، 14 آبان 1308، ص 2).
دومین جلسه رسمی اتاق تجارت که در تاریخ 22 آبان در منزل اسدی برگزار شد، به بررسی مشکلات تجار مشهد اختصاص یافت. در این جلسه، والی خراسان شرحی درباره تمیز کردن خشکبار صادراتی به خارج و تجارت قالی و لزوم مطالعه از سوی متخصصین نوشته بود که در مورد آنها مذاکره و کمیسیونی با عضویت غلامعلی اسکویی، حاج‌محمدجعفر کشمیری، محمداف، نبویان و رضازاده انتخاب شد تا از قالی‌باف‌های معروف نیز دعوت کنند و نظر آنها را به مطالعات خود ضمیمه و به اتاق تجارت مشهد تسلیم کنند تا به مرکز ارسال شود. مقرر شد اسدی نماینده وزارت تجارت نیز در این کمیسیون حضور داشته باشد که با نظر وی گزارش جامعی تهیه شود. جمعی از تجار توتون‌فروش نیز در اتاق تجارت حضور یافتند و راجع به مشکلات اداره مالیه در قسمت خروج اظهارات شکایت کردند. از طرف سفارت ژاپن نیز کاتالوگ و عکس بعضی اجناس، ارسال و شرحی درباره آغاز تجارت ژاپن با خراسان نوشته شده بود که قرار شد جوابی به نامه آنها داده و نمونه‌هایی از کاتالوگ‌ها بین تجار علاقه‌مند توزیع شود (روزنامه بهار، 23 آبان 1308، ص 1).

پیشنهادهای تجار مشهد به وزارت تجارت و فلاحت و فواید عامه
یکی از وظایف اتاق‌های تجارت، مشاوره با وزارت تجارت و فلاحت و فواید عامه بود. در نامه سرتیپ بوذرجمهری به اسدی آمده است: با مطالعه دقیق وضعیت اقتصادی، نظریات خود را مخصوصاً نسبت به مسائلی که از طرف دولت مراجعه می‌شود مشروحاً پیشنهاد نمایید. بر همین اساس یکی از نتایج شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد هماهنگی و مشاوره بیشتر برای رفع مشکلات اقتصادی و تجاری خراسان و کشور بود. با شکل‌گیری اتاق‌های تجارت، بازرگانان مشهد نیز فرصت یافتند تا درباره مسائل مهم اقتصادی کشور و حوزه تخصصی خود اظهارنظر کنند. در ماه‌های پایانی سال 1308 که مساله تنزل پول ایران، ترقی قیمت کالاهای خارجی، افزایش واردات بر صادرات، کسادی محصولات صنعتی و مواد خام ایران در بازارهای خارجی پیش آمد، اتاق تجارت مشهد نیز به خاطر اهمیت موضوع و تحمیل زیان‌های زیاد از این بابت، در تلگرافی به مجلس و هیات وزرا به شرایط نامساعد تجاری کشور، تنزل فوق‌العاده پول ایران و کسادی مال‌التجاره ایرانی در بازارهای اروپا، عدم توازن صادرات و واردات و وفور اشیای تجملی خارجی در کشور انتقاد می‌کنند. اتاق مشهد در اعتراض به عملکرد مجلس حتی تهدید می‌کند:
«چنانچه راجع به تثبیت پول و جلوگیری از واردات تجملی و ترقی صادرات عاجلاً تصمیمی اخذ نفرمایید و فکری نیندیشید تجار به ناچار تعطیل عمومی خواهند نمود» (مرکز اسناد مجلس شورای ملی، عرایض دوره دوازدهم، پوشه 331).
همچنین اتاق تجارت مشهد در نامه‌ای طولانی به وزارت دربار، دیدگاه‌های خود را به صورت مبسوط با ایشان مطرح می‌کند. در این گزارش به تنزل پول ایران و ترقی اسعار خارجی، افزایش واردات بر صادرات و کسادی محصولات صنعتی و مواد خام ایران در بازارهای خارجی به واسطه بحران اقتصادی در آمریکا و اروپا اشاره می‌شود. اتاق تجارت مشهد تنزل پول ایران را مرتبط با دو پیش‌آمد می‌دانست: 1- چون واحد پول ایران نقره و ترقی ارزش آن تابع تنزل و ترقی در جهان بود، افزایش استخراج و فروش نقره از طرف حکومت هند و چین بر قیمت پول ایران تاثیر گذاشته و راهکار این مساله تغییر واحد پول به بالاتر از نقره بیان شد که محتاج به مطالعه دقیق و حل قضیه اسکناس با بانک شاهی بود. 2- تنزل و ترقی قران (واحد پول در ایران) و کالاهای خارجی تابع قانون عرضه و تقاضا بود که به خاطر خرید لوازم راه‌آهن از سوی ایران با پول‌های خارجی، قران‌های عاید از فروش نفت و بنزین را تبدیل به پول‌های خارجی می‌کرد و کسادی بازار فروش کالاهای ایرانی در اروپا از قبیل فرش و پوست و افزایش ورود اقسام اتومبیل و اشیای تجملی از قبیل گرامافون و صفحه‌های آن و مشروبات خارجی ارزش قران را کاهش می‌داد. تجار پیشنهاد وقفه موقت در واردات لوازم راه‌آهن را ارائه دادند و اینکه بانک ملی برای کاهش قیمت ارز دیگر کشورها تمامی پول‌های دولت در اروپا و دیگر درآمدها از جمله نفت جنوب را گردآوری و به طور امانت در اختیار بانک ملی قرار دهد. چون تاکنون زمام ترقی و تنزل قیمت کالاهای خارجی در بانک شاهنشاهی بوده و اکنون بانک ملی یکی از خریداران پول‌های خارجی است، برای موثر و مقتدر واقع شدن بانک ملی لازم بود پول‌های حاصل از فروش نفت در اروپا در اختیار بانک ملی قرار گیرد.
تجار پیشنهاد تاسیس مرکز بورس در تهران و مراکز ایالات از طرف دولت را ارائه دادند، که به تدریج قیمت کالاها در آن مناطق مرکزیت یافته و با خرید و فروش تجار از دارندگان بروات، قیمت‌ها از دست بانک‌های خارجی بیرون می‌آید که عایدات آن هزینه‌های اتاق‌های تجارت‌ را تامین می‌کرد. در پی تاسیس مرکز بورس تهران زیر نظر اتاق‌های تجارت و منع شدید ورود اقسام نقره و خروج اقسام طلا از کشور، برای کنترل واردات «هر یک از تجار مجبور شدند که معادل مال‌التجاره وارده خود جواز صدور مال‌التجاره ایران را به دفتر گمرکی تسلیم نمایند تا جنس وارد خود را بتوانند از گمرک خارج نمایند».
منع شدید ورود اقسام نقره و خروج اقسام طلا، مبارزه با تبذیر و زندگی مسرفانه، ممانعت از رواج اشیای تجملی با رعایت مصلحت صنایع ملی با وضع مالیات‌های داخلی بر اشیای تجملی خارجی، خرید لوازم راه‌آهن معادل درآمد دولت از نفت، وضع مالیات سنگین بر ورود اتومبیل و نقض استثناهای شرکت شرق در فروش نفت و بنزین، تجدید نظر در تعرفه‌های گمرکی برای کاهش واردات و نیز منع شدید استعمال و فروش مسکرات و مشروبات خارجی برای جلوگیری از ورود آن.

تلاش برای توسعه صادرات
آنها همچنین برای توسعه صادرات موارد ذیل را مطرح کردند: توجه دولت به توسعه زراعت پنبه و تبدیل بذر محلی به بذر آمریکایی، توسعه عمل آوردن ابریشم و توجه مخصوص برای تهیه تخم و غرس درخت توت، اصلاح پشم به وسیله تغییر نژاد گوسفندان به کمک دولت، اصلاح کار قالی‌بافی با تشکیل کمپانی‌های مهم صباغی (رنگرزی) برای تولید رنگ ثابت و بی‌عیب، اصلاح تولید خشکبار برای فروش در بازارهای اروپا، تشکیل بانک فلاحت برای کمک به زارعین که بتوانند وضع زراعت را تغییر دهند، کمک به ترقی و توسعه کارخانه‌های داخلی برای رفع احتیاجات مملکت، الزام سفرای ایران در دیگر کشورها برای ارائه اطلاعات دقیق تجاری بازار واردات و صادرات، توسعه صادرات و انتخاب اثاثه تجاری سفارتخانه‌ها، تشویق تجار برای پیدا کردن بازار مصنوعات ایرانی، فراهم کردن صدور کالاهای ایران با حل مساله ترانزیت با دولت شوروی، تهیه وسایل تبلیغ و تصویب اعتبار مخصوص برای صادرات و مراقبت کامل بر مصرف دقیق اعتبار (مجله اتاق تجارت، بهمن 1308، صص 36-35)
اتاق تجارت مشهد همچنین در پایان پیشنهاد داد کمیسیونی مخصوص مرکب از نمایندگان اتاق‌های تجارت ولایات در مرکز تشکیل و کلیه پیشنهادها قرائت و درباره آن مذاکره و تصمیمی قطعی گرفته شود (اسناد مجلس شورای ملی، دوره دوازدهم، پوشه 331، صص 4-1).
همان‌طور که از مجموعه پیشنهادهای اتاق تجارت مشخص است پیشنهادهای اولیه شکل‌گیری انحصار تجارت خارجی، توسعه صادرات و حمایت از محصولات اصلاح‌شده کشاورزی و توجه به تبلیغ و روزآمد بودن اطلاعات، از موارد برجسته نظر اتاق تجارت محسوب می‌شود. البته این نظرخواهی‌ها می‌توانست نگرش‌های کارشناسی تجار مناطق گوناگون کشور را گرد آورد، هر چند اقتدار نهایی با دولت بود، ولی اگر به صورت علمی و منطقی با مسائل برخورد می‌شد به گونه‌ای خرد جمعی امکان بروز می‌یافت. پس از انتشار بیانیه اتاق تجارت مشهد، رئیس اتاق به نماینده خراسان در مجلس، سلمان‌خان اسدی تلگرافی مخابره کرد و از وی خواست لایحه اتاق تجارت مشهد را فوراً به مجلس شورای ملی ارائه دهد (اسناد مجلس شورای ملی، عرایض دوره دوازدهم، پوشه 331).

تصویب قانون اتاق‌های تجارت
قانون اتاق‌های تجارت در سال ۱۳۰۹ تصویب شد و این همه، بیان فعالیت گسترده بازرگانان و تجار در این دوره بود. پس از این فعالیت‌ها بنا به دستور وزارت اقتصاد، کلیه اتاق‌های تجارت پیشین، منحل شدند و بر اساس قانون تشکیل اتاق‌های تجارت، وزارت داخله از ایالات مختلف درخواست کرد تقاضای تجار را برای تشکیل اتاق تجارت به مرکز ارسال کند، درخواستی نیز برای ایالت خراسان و سیستان ارسال شد. والی خراسان طی نامه‌ای به وزارت داخله نوشت: «در جواب متحدالمآل... متضمن قانون جدید اتاق‌های تجارت زحمت‌افزا می‌شود که مفاد آن به اطلاع آقایان تجار مشهد رسید؛ اینک تقاضایی به عنوان وزارت اقتصاد ملی از آقایان تجار مبنی بر تاسیس اتاق تجارت مشهد رسیده؛ متمنی است مقرر فرمایند هرچه زودتر... اجازه شروع به انتخابات مشهد صادر گردد؛ تصور می‌رود نظر به اهمیت موقعیت اقتصادی خراسان، عده اعضای اتاق تجارت 12 نفر باشد، کافی خواهد بود؛ دیگر بسته به نظریات وزارت اقتصاد ملی است.»
والی خراسان تجار را گرد آورده و موارد لازم جهت برپایی اتاق‌های تجاری جدید را گوشزد کرده و گزارش آن را به مرکز ارسال کرد. تقاضانامه تجار مشهد مبنی بر صدور اجازه تاسیس اتاق تجارت مشهد از سوی ایالت خراسان به وزارت داخله و وزارت اقتصاد ملی فرستاده شد. این تقاضانامه طبق قانون به هیات دولت ارسال می‌شد تا مجوز آغاز انتخابات صدور یابد. مجوز انتخابات اتاق مشهد صادر شد و انتخابات در باغ نادری با حضور والی مشهد به صورتی منظم برگزار گردید و تجار برای شرکت در انتخابات با ارائه سجل احوال و جواز تجاری، آرای خود را به صندوق ریختند (اطلاعات، 16 مرداد 1310، ص 3). اعضای اتاق تجارت مشهد از بین منتخبین درجه اول بدین شرح اعلام شدند: حاج‌شیخ‌علی خمسه (رئیس)، غلامعلی اسکویی (نایب رئیس)، محمدجعفر کشمیری (منشی)، حاج‌آقا نبویان (تحویلدار)، حاج‌ابوالقاسم منصور، میرزاعلی فهیمی، محمدجعفر غضنفر، سلیمان مهدی‌زاده، عبدالرحیم وهاب‌زاده، آقا‌میرزا‌محمد فرشی، آقا‌محمدآقا مشرقیان، میرزا‌محمود پرورش، علی درودی، میرزا‌محمد دانش و میرزا‌حسن عبداللهیان (مجله اتاق تجارت، ش 59، ص 16).
در جلسه اتاق تجارت، والی ایالت از اعضای اتاق خواست به منظور تامین تقاضای دولت مبنی بر تهیه صورت کلیه محصولات و منسوجات و مصنوعات حوزه ایالتی همکاری کنند تا این فهرست‌ها تهیه و ارسال شود. در خصوص تجارت تریاک نیز که انحصار صدور آن در دست دولت بود، خواسته شد تجاری که علاقه‌مند به صدور این کالا هستند، معرفی شوند تا در این زمینه با دولت همکاری کنند. همین‌طور از اداره تجارت خواسته شده بود اسامی تجاری را که به آمریکا روده صادر می‌کنند با ذکر اسامی و میزان تخمینی معاملات آنها به مرکز بفرستد. تجار در مورد ورود اجناس قاچاق به کشور که بسیار گسترش یافته بود، توضیحاتی دادند مبنی بر اینکه دولت باید در سرحدات، مراقبت‌های لازم را برای جلوگیری از اجناس قاچاق انجام دهد، چرا که با این روش تجاری که اجناس را به صورت قانونی وارد می‌کنند، ورشکسته خواهند شد (مجله اتاق تجارت، اول دی 1311، ص 18).
در نیمه سال 1312 شمسی، مجموعه مکاتباتی بین اتاق تجارت و اداره مالیه خراسان و تهران برقرار شد. اداره مالیه خراسان بنا بر تقاضای اداره کل تجارت و به منظور تسهیل پرداخت مخارج اتاق‌های تجارت ولایات خراسان بخشنامه‌ای صادر کرد که صدی یک مالیات بر تجار و شرکت‌ها که محل بودجه اتاق‌های تجارت بود، به حساب مشخصی واریز و بودجه هر اتاق بر اساس تعیین اداره کل تجارت به صندوقدار هر اتاق پرداخت شود. وزارت مالیه از اداره مالیه خراسان خواست مالیات معوقه مزبور را به طور منظم اخذ و ارسال دارند تا بودجه لازم در اختیار اتاق‌های تجارت قرار گیرد. وزارت مالیه از خزانه‌داری کل درخواست کرد عواید صدی یک از تجار و شرکت‌ها را ابتدا به مرکز بفرستند و صدی سه آن به خزانه‌داری ارسال و بقیه به صندوق داده‌های اتاق‌های تجارت فرستاده شود تا از طرف اداره تجارت برای اتاق‌های تجارت ارسال شود. وزارت مالیه از اداره تجارت خواست تکلیف عواید شهرهایی را که اتاق تجارت در آنها تشکیل نشده، مشخص کنند. به طور مثال، از سوی مالیه نیشابور اعلام شد که اتاق تجارت هنوز در این شهر تشکیل نشده ولی عواید مربوط به سال 1311 شمسی اتاق تجارت وصول شده و انتخابات اتاق نیشابور نیز در حال انجام بوده، از این‌رو برای تامین بودجه آن استعلام شده است. طبق بخشنامه، 97 درصد عواید به اتاق‌های تجارت و سه درصد به خزانه‌داری کل برای اداره‌های مالیه شهرهای مشهد، قوچان و سبزوار ارسال شد. اداره کل تجارت اعلام کرد در شهرهایی نیز که اتاق تجارت تشکیل نشده، وصول این مالیات اجباری بوده و این مبلغ به مرکز ارسال شده و برای مخارج اتاق‌های تجارت دیگر شهرها استفاده می‌شود. تذکر داده شد که علاوه بر تجار و شرکت‌ها این مالیات باید طبق قانون از اصناف نیز گرفته شود. وزارت مالیه ابراز کرد با وجود تعلیمات بسیار، هنوز در زمینه دریافت مالیات صدی یک که برای اتاق‌های تجارت در نظر گرفته شده، شبهه‌هایی وجود دارد و تاکید کرد بر اساس قانون تجارت مصوب 1311، اصناف نیز در ردیف تجار قرار گرفته و مشمول مالیات مزبور می‌شوند.
در اردیبهشت 1313 در گزارش مذاکرات اتاق تجارت مشهد به مساله واردات و صادرات و صنعت اشاره شده است. در زمینه صادرات، میزان محصولات تولیدی، قابلیت‌ها و موانع صادرات ذکر شده که مهم‌ترین محصولات: پنبه، پشم، تریاک، پوست گوسفند و بره، پوست قره‌گل، روده، کورک، کتیرا، فیروزه و زعفران بودند. کارخانه‌های چرم‌سازی، پشم‌ریسی، کمپوت‌سازی، شکلات‌سازی، قند و سیگارپیچی از صنایعی بود که در این سال‌ها توسط تجار عضو اتاق تجارت مشهد دایر شد. در پایان برای رونق تجارت خراسان پیشنهادهایی ارائه شده است که می‌توان به این موارد اشاره کرد: شوسه نمودن راه خراسان به بندر چابهار، امتداد راه‌آهن تا زاهدان، شوسه نمودن راه تهران به مشهد و بندرعباس، دایر نمودن سرویس اتومبیلرانی، مراقبت در بسته‌بندی محصولات، اصلاح تقویم گمرکات، ملغی نمودن عوارض صادرات، تخفیف عوارض ورود قند و شکر هندوستان، اصلاح مقررات ترانزیت شوروی، توازن واردات با صادرات موسسات شوروی، ایجاد حق ترانزیت کالاهای افغانستان، بالا بردن کیفیت پشم و اصلاح پنبه (روزنامه آزادی، 22 مهر 1313، ش 881).
اتاق‌های تجارت موظف بودند جلسات خود را منظم برگزار و صورت مذاکرات را به وزارتخانه ارسال کنند. ارائه گزارش‌ها می‌توانست مشکلات تجار مشهد را به تهران انعکاس دهد. علاوه بر اظهارنظرهای عمومی، تنظیم گزارش‌های سالانه از وضعیت اقتصادی خراسان و مشهد نیز بسیار حائز اهمیت بود که نسخه‌ای از این گزارش به وزارت تجارت ارسال می‌شد. در گزارش سالانه 19 اردیبهشت 1313 اتاق تجارت مشهد در چهارفصل به واردات، صادرات، صنعت و پیشنهادها اشاره شده است.

ایجاد صنایع پایه در مشهد
تحول در مبادلات ایران و شوروی که بر تشکیل اتاق تجارت مشهد موثر بود، به فعالیت اقتصادی و صنایع ایران و مشهد نیز کمک کرد و به تولید کالاهای صنعتی منجر شد. اولین کارخانه‌های صنعتی مهم مشهد در پی سیاست‌های دولت مبنی بر تشکیل شرکت‌های سهامی به جای تجارت انفرادی در سال 1315 شمسی، در دهه بحرانی تجارت از سال 1305 تا 1315 تاسیس شدند. کارخانه آرد قناتی سرخوش در سال 1305 تاسیس شد. وی ماشین‌های نخ قرقره نیز وارد کرد که بعداً تعطیل شد. کارخانه کمپوت و کنسروسازی در سال 1308 ساخته شد که محصولات آن به اروپا نیز صادر می‌شد. کارخانه چرم خراسان در سال 1310 تاسیس شد. کارخانه سیگار طلوع شرق متعلق به حاجی‌کاظم کوزه‌کنانی از هامبورگ وارد شد. کوزه‌کنانی کارخانه شکلات‌سازی گلزار را نیز در حدود سال 1311 دایر کرد. کارخانه پشم‌ریسی نیز که از صاحب ورشکسته‌اش توسط مالکم هارطونیان خریداری شده بود، در سال 1312 با خرید ماشین‌آلات از آلمان فعالیت خود را آغاز کرد (مشهد در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی، ص 77). کارخانه پارچه بارانی و پالتو آوانس بالانس ارمنی و سپس کارخانه نخ‌ریسی خسروی و کارخانه قند آب‌کوه از مهم‌ترین کارخانه‌های مشهد تا سال 1315 بودند که توسط تجار عضو اتاق تجارت دایر شد. تاجران به تولیدکننده تبدیل شدند و محصول آنها در بازار داخلی و خارجی فروخته شد.

تاسیس نمایشگاه اتاق تجارت مشهد
در 15 تیرماه 1313 در محل اتاق تجارت مشهد جشنی برگزار شد که به مناسبت ورود شاه به آن شهر برای افتتاح مقبره فردوسی بود. در این جشن، حاکم مشهد، تجار و روسای ادارات و دیگر گروه‌ها حضور داشتند و آقای معتمدی متصدی دفتر اتاق تجارت مشهد بیانیه‌ای ایراد کرد. در این سخنان به تغییراتی که در سال‌های اخیر در کشور ایجاد شده و به مسافرت شاه به ترکیه و استقبالی که از وی به عمل آمده بود، اشاره شد (اطلاعات، 23 تیر 1313، ص 1). در همین زمان نخستین نمایشگاه از محصولات کارخانه‌های مشهد نیز در محل اتاق تجارت مشهد گشایش یافت.
نمایشگاه اتاق تجارت، محصولات کارگاه‌ها و کارخانه‌های مشهد را طی پنج سال پس از تشکیل اتاق تجارت به نمایش گذاشت. اولین نمایشگاه کالاهای وطنی در سال 1313 به معرفی بیشتر محصولات تجار مشهد کمک کرد و در سال‌های بعد برخی از تجار مهم نظیر هارطونیان در نمایشگاه تهران نیز شرکت کرد که گواهینامه درجه دوم دریافت کرد. همچنین اتاق تجارت مشهد برای به نمایش گذاردن محصولات صنعتی و طبیعی خراسان اقداماتی در ایجاد ساختمان نمایشگاه کالاهای خراسان نموده و با همراهی تجار و از محل دریافت عدلی 10 ریال از قماش‌های وارداتی، ساختمان نمایشگاه را در محل باغ ملی تاسیس نمود که این ساختمان مرکز دفتر اتاق تجارت و محل تشکیل جلسات و کانون تجار نیز واقع شد (مجله اتاق تجارت، شماره 134، اردیبهشت 1315، ص 16).
این نمایشگاه 34 غرفه داشت که مهم‌ترین آنها به این شرح بود:
غرفه عسکرزاده سیگارفروش که 20 سال در خراسان اقامت داشت و سیگارهای ممتازی ارائه داده بود. غرفه نبویان و امین‌اف یهودی دارای پوست‌های قره‌گل محصول خراسان بود. وی قوچ‌ها و گوسفندهای مخصوص از روسیه و بخارا به سرخس وارد و در سال پیش از آن 13 هزار جلد پوست تولید کرد که هر عدد 10 تومان در بازار لندن و نیویورک خریدار داشت. غرفه مخصوص سیگار طلوع ساخت تجارتخانه کوزه‌کنانی در مشهد. غرفه دیگر کوزه‌کنانی دارای انواع شکلات، کاکائو و کره کاکائوسازی بود که در مشهد تهیه می‌شد و مطبوع‌تر از محصولات خارجی بود. غرفه حاج‌عبدالله و پسران دارای انواع پارچه‌های دستباف ابریشمی مشهد بود. در غرفه عبدالحمید عمواوغلی و علی‌خان عمواوغلو قالی‌های بسیار نفیس و زیبا نصب شده بود که از روی کتاب‌های قدیمی موزه‌های اروپا و آمریکا اقتباس شده بود. غرفه تجارت‌خانه خضرایی با انواع پشم و پنبه خراسان. غرفه هارطونیان نمونه محصولات کارخانه پشم‌ریسی هارطونیان را ارائه می‌کرد و غرفه آوانس بالانس که به تازگی کارخانه‌ای وارد و انواع پارچه‌های مخصوص البسه بارانی و پالتو تهیه می‌کرد (روزنامه بهار، شماره 1667، صص 2 و 4).
در زمان برپایی نمایشگاه سال 1313 شمسی هنوز بنای مشخصی که محل اداری و محل نمایش دائمی محصولات باشد وجود نداشت و تالار اتاق تجارت مشهد از سال 1314 توسط یکی از کاشانسکی‌ها که تخصص معماری داشت، در باغ ملی مشهد طراحی و پی‌ریزی شد (روزنامه آزادی، شماره 1354، ص 1).

تاسیس شرکت‌های سهامی
اتاق تجارت مشهد همچنین زمینه همکاری بیشتر بین تجار در زمینه‌های مشترک تجاری و ایجاد شرکت‌های سهامی برای افزایش قدرت مانور اقتصادی را فراهم آورد. یکی از راه‌های مقابله با تجارتخانه‌های بزرگ شوروی در ایران و به‌ویژه در مشهد تاسیس شرکت‌های بزرگ سهامی بود که می‌توان به شرکت سهامی ایالتی قماش، شرکت سهامی قند و شکر خراسان، شرکت پوست و روده خراسان و شرکت خشکبار خراسان اشاره کرد. بیشتر موسسان این شرکت‌ها اعضای اتاق تجارت مشهد بودند. از اعضای شرکت سهامی قند و شکر خراسان، می‌توان به وهاب‌زاده، درودی، نصیرزاده، کوزه‌کنانی، کازرانی، غفارزاده، عرب، دانش، علی‌اف‌خضرایی، ابوالقاسم اخوین، حاجی‌علی‌اکبر باقرزاده، حاج‌سید‌مرتضی حسینی، حاج‌محمدرضا هجرت‌یزدی، محمدرضا ارباب‌زاده و... اشاره کرد. اعضای شرکت سهامی ایالتی قماش نیز درودی، خضرایی، وهاب‌زاده، جلیل‌بیک نصیرزاده، کازرانی، نبویان، احمدزاده، بانکیان، ملکم هارطونیان، حاج‌محمدصادق یزدی، حاج‌ابوالقاسم اخوین‌یزدی، حاج‌محمدتقی و عبدالله پسران‌تبریزی، میرزا‌عزیزالله خضرایی، غلامحسین دستمال‌چی، ابراهیم امینیان، عبدالصمد یوسف‌زاده و عسکرزاده بودند. دو تن از تجار ارمنی مشهد نیز در تاسیس شرکت خشکبار خراسان شرکت داشتند. مسیو‌ خاچاطور باغداساریان عضو شرکت و باباجان داویدیانس مدیرعامل شرکت خشکبار خراسان بودند (روزنامه آزادی، شماره 1200، اول مرداد 1315، ص 1).
شرکت پوست و روده خراسان نیز از 15 اسفند 1317 به مدت پنج سال فعالیت خود را در زمینه فروش و صدور پوست و روده آغاز کرد و خلیل کوزه‌کنانی، حاج‌غلامحسین باقرزاده و محمدصادق عرب از موسسان آن بودند (روزنامه آفتاب شرق، شماره 79، فروردین 1317، ص 1).
شرکت سهامی صادرات میش و تیماج خراسان با سرمایه یک میلیون و 500 هزار ریال، شرکت سهامی پوست‌های نرم و شکاری خراسان با سرمایه دو میلیون ریال، شرکت سهامی خشکبار خراسان با سرمایه یک میلیون و 500 هزار ریال، شرکت سهامی کتیرا با سرمایه یک میلیون ریال، شرکت سهامی فلاحتی خراسان با سرمایه پنج میلیون ریال، شرکت سهامی جبن با سرمایه هفت میلیون ریال و چند شرکت محلی دیگر که در درجه دوم واقع است (مجله اتاق تجارت، اسفند 1315، ص 30).

دومین دوره اتاق تجارت مشهد
اولین دوره اتاق تجارت مشهد در آذر 1313 خاتمه یافت و حاکم ایالت مقدمات تجدید انتخابات را فراهم کرد (مجله اتاق تجارت، 28 آذر 1313، ص 3). پس از انجام انتخابات از بین 45 نفر از منتخبان اتاق تجارت افراد ذیل به عنوان اعضای اتاق تجارت تعیین شدند:
غلامعلی اسکویی، میرزا‌محمود پرورش، علی آقا‌درودی، عبدالرحیم وهاب‌زاده، جلیل‌بیک نصیرزاده، ملکم هارطونیان، عزیزالله خضرایی، محمودخان دانش، محمدخان فرشی، شیخ‌علی خمسه، احمد کافی‌زاده، ابوالقاسم رضازاده، علی آقا‌کازرونی، حاج‌آقا نبویان و محمدجعفر کشمیری و اعضای هیات‌رئیسه اتاق نیز بدین شرح انتخاب شدند: اسکویی (رئیس)، کشمیری (نایب رئیس)، کافی‌زاده (منشی) و تیموریان (تحویل‌دار). از آنجا که اتاق تجارت مشهد دارای ساختمان مجزایی نبود، بر اساس تصویب والی خراسان تصمیم گرفته شد بنایی متناسب در ضلع جنوبی باغ ملی مشهد بدین منظور ساخته شود (مجله اتاق تجارت، تیر 1314، ص 55).
چون در اواخر سال 1315، دوره قانونی هیات‌رئیسه اتاق تجارت مشهد خاتمه یافت، مجدداً رای‌گیری صورت گرفت و افراد ذیل انتخاب شدند تا به اداره کل تجارت معرفی شوند: دانش (رئیس)، کشمیری (نایب رئیس)، کافی‌زاده (منشی) و نبویان (تحویل‌دار). همچنین در مذاکرات اتاق در خصوص نامه اداره کل صناعت و معادن گزارشی داده شد که اهالی سبزوار خواهان تاسیس کارخانه کوچکی در منطقه خود هستند و نظر اتاق تجارت در این باب خواسته شده بود. در این جلسه پیشنهاد شد که اهالی سبزوار بهتر است برای بهبود اوضاع اقتصادی شهر خود شرکتی به منظور استخراج معادن مس و ذوب آن تشکیل دهند. همین‌طور تلگراف اداره کل تجارت قرائت شد؛ در مورد کسانی که خشکبار دارند و باید با شرکت سهامی خشکبار خراسان مذاکره کنند. نامه اداره معارف خراسان در مورد کلاس‌های اکابر و تشویق افراد بی‌سواد برای شرکت در این کلاس‌ها و لزوم همکاری اتاق خوانده شد و در مورد طرحی برای ساختن مجسمه شاه با همکاری انجمن شهرداری گفت‌وگو به عمل آمد. به باربندی کالاهای ترانزیتی از ایران در گمرک عشق‌آباد اشاره رفت، مبنی بر اینکه به دلیل نامناسب بودن بسته‌بندی‌ها موجب خسارات بسیار می‌شود. از آنجا که برای ورود محصولات حیوانی به عراق «تصدیق صحی» طلب می‌کردند، اتاق تصمیم می‌گیرد این موارد را به اطلاع تجاری که در این زمینه فعالیت می‌داشتند، برساند.
سی و ششمین جلسه اتاق تجارت مشهد روز 9 فروردین 1316 تشکیل شد. به مناسبت سال نو و مساعدت به دانش‌آموزان بی‌بضاعت و نیز جلب نظر موسسات اقتصادی به امور خیریه، اقداماتی انجام گرفته بود و در نتیجه مبلغ هفت هزار ریال از طرف چند شرکت تقبل شد تا اداره معارف ایالتی خراسان وجوه مزبور را با رعایت حال هر یک از دانش‌آموزان بی‌بضاعت، صرف تهیه لباس و کتاب برای آنان کند.
سی و هفتمین جلسه اتاق تجارت مشهد در 23 فروردین 1316 برگزار گردید. نامه مقام ایالت خراسان راجع به انقضای مدت ماموریت نمایندگان تجار در کمیسیون تشخیص مالیات بر درآمد و تعیین نمایندگان جایگزین، خوانده شد و آقایان عزیزالله خضرایی و محمد قرشی به سمت نمایندگان اصلی و آقایان احمد کافی و حاج‌حسین قلی مهاجر به سمت نمایندگان علی‌البدل انتخاب شدند. سپس بخشنامه وزارت مالیه درباره درخواست‌های اتاق تجارت در خصوص طرز کار کارکنان شرکت قند و شکر که در برخی مناطق به مقدار کافی قند و شکر موجود نبوده و شرکت مزبور کوشش در ازدیاد مصرف کرده است، قرائت شد (مجله اتاق تجارت، فروردین 1316، ص 30).
در جلسه هشتم خرداد 1316 اتاق تجارت مشهد، نامه اداره کل تجارت راجع به صادرات کرک خوانده شد که در نتیجه، رونق بازار کرک در آلمان، عده‌ای از تجار برای به دست آوردن سود بیشتر، کالای مزبور را پاک‌نکرده صادر می‌کنند و این کار باعث بدنامی کالا می‌شود. مراتب به تجار ابلاغ شد که در آینده از صدور کرک پاک‌نشده پرهیز کنند.
در جلسه اول شهریور 1316 اتاق تجارت مشهد، بخشنامه اداره کل تجارت راجع به شرکت سهامی بیمه ایران قرائت و مقرر شد مفاد بخشنامه به تجار ابلاغ شود تا در آینده معاملات بیمه خود را نزد شرکت مزبور انجام دهند (مجله اتاق تجارت، شهریور 1316، ص 14).
در جلسه 29 آذر 1316 اتاق تجارت مشهد، بخشنامه وزارت تجارت قرائت شد، راجع به اینکه وزارت تجارت برای کالاهایی که به موجب سهمیه، مجاز هستند، پروانه ورود صادر می‌کند مشروط به اینکه تجار اظهار کنند که برای ورود این کالاها به ارز نیاز ندارند. سپس نامه وزارت تجارت در خصوص احداث راه مرزی باجگیران و لطف‌آباد خوانده شد و مقرر گردید که در پاسخ به وزارت تجارت تذکر داده شود که از نظر اتاق تجارت احداث راه لطف‌آباد از مسیر باجگیران ترجیح دارد (مجله اتاق تجارت، بهمن 1316، ص 23).

پس از شهریور ۱۳۲۰ با کاهش قدرت حکومت مرکزی، با احساس و ضرورت تشکیل اتاق بازرگانی، با تلاش جمعی از بازاریان، قانون جدیدی به نام قانون تشکیل اتاق بازرگانی به تصویب رسید و دو انجمن صنفی به نام اتحادیه بازرگانان و اتحادیه اصناف به آن پیوستند. به دنبال تشکیل اتاق بازرگانی تهران، اتاق بازرگانی در شهرهای بزرگ از جمله مشهد در دهه 1320 بنیان نهاده شد و اتاق بازرگانی مشهد با توجه به قانون جدید در سال ۱۳۲۷ و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن مشهد از ادغام اتاق بازرگانی و اتاق صنایع و معادن مشهد در سال 1348 تشکیل شد.

منابع:
1- سهیلا ترابی فارسانی، از مجلس وکلای تجار تا اطاق ایران: پیدایش و تحول اتاق ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی (1357-1263خورشیدی)، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392
2- مجتبی خلیفه، پژوهشی پیرامون علل و عوامل موثر بر شکل‌گیری اتاق تجارت مشهد در اوایل دوره پهلوی، مجموعه مقالات ریشه‌های رشد، شاخه‌های شکوفایی، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، 1390
3- مجله اتاق بازرگانی
4- بقیه منابع، به دلیل محدودیت دسترسی، به نقل از منابع بالا ذکر شده‌اند.