به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را؟

«فردی زخم کوچکی برداشته و با دست دودی بر روی آن مالیده و پس از آنکه زخم بهبود یافته دوده در زیرپوست به صورت نقش برجای مانده است.» این می‌تواند یک سناریو برای پیدایش خالکوبی یا تاتو باشد. اما واقعیت این است که خالکوبی با انگیزه‌های مذهبی، درمانی، آرایشی و... مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از دیرباز خالکوبی در بین ایرانیان و در بین زنان، پهلوانان وگاه اوباش مرسوم بوده است. اما این به معنای آن نیست که این عمل تنها توسط ایرانیان انجام شود چرا که آینوها، قبیله‌ای از مردم بومی ژاپن، به‌طور سنتی بر روی صورت خود خالکوبی می‌کنند. خالکوبی بر روی صورت در میان آمازیغ‌ها در شمال آفریقا، مائوری‌های نیوزیلند و آتایال‌های تایوان نیز شایع است. خالکوبی به‌ویژه در اقوام پولینزی، و برخی گروه‌های قومی در تایوان، فیلیپین، برنئو، جزایر منتاوی، آفریقا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، آمریکای مرکزی، اروپا، ژاپن، کامبوج، نیوزیلند و میکرونزی شایع است. تاریخچه پیدایش خالکوبی به‌طور دقیق مشخص نیست اما بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته بر روی اجساد مومیایی‌شده به نظر می‌رسد قدمت استفاده از خالکوبی به 5 تا 10 هزار سال قبل برگردد. همچنین بررسی‌ها بیانگر آن است که خالکوبی از کشور مصر به کشورهایی نظیر ایران، چین، ژاپن، یونان و عربستان رسیده است.

برای خوشبختی یا دوری از چشم‌ شور

مولوی در مثنوی معنوی، به عمل خالکوبی با عنوان کبودی زدن اشاره می‌کند. البته تندیس‌هایی در پازیریک و لرستان کشف ‌شده که به دوره هخامنشیان مربوط است. در عمده کشفیات مربوط به خالکوبی این عمل بر روی بدن و بیشتر نزد گروه‌های خاص اجتماعی برای جلب توجه بیشتر صورت گرفته است. نکته جالب این است که برخلاف روزگار امروز خالکوبی برای آرایش و پیرایش صورت نمی‌گرفته است و دلایل خرافی برای آن وجود داشته است به نحوی که حتی زنان در صورت خالکوبی با این اعتقاد این کار را انجام می‌دادند که مهر همسرشان به آنها بیشتر شود یا اینکه خالکوبی را عاملی موثر در خوشبختی می‌دانستند. یکی دیگر از دلایل خالکوبی دور کردن چشم بد بوده است چراکه برخی معتقد بودند اگر خالکوبی کنند چشم و نظر بد از آنها دور می‌شود و انجام این عمل می‌تواند آنها را به کامیابی برساند. البته برخی گروه‌های اجتماعی در ایران قدیم معتقد بودند خالکوبی اثرات درمانی هم دارد هرچند که امروز نیز این اعتقاد پابرجاست.

نمادی از قدرت یا داروی درد

برخلاف آنکه امروز خالکوبی بی‌دلیل و تنها برای آرایش و پیرایش استفاده می‌شود در گذشته برای انجام خالکوبی ‌دلیل و منطق خاصی وجود داشت. در واقع دلیل خالکوبی نشان‌دهنده محل یا نوع نقش و نگار خالکوبی بود. به نحوی که برای جلب محبت همسر بر زبان خالکوبی می‌شده یا برای رفع چشم ‌شور یا بدنظری خال بر شکم نقش می‌بسته است. همچنین آورده شده است که برای رفع گلودرد بر روی گلو خال می‌زدند یا برای رفع ترس و درمان برخی بیماری‌ها نیز از خالکوبی استفاده می‌شده است. یکی از شباهت‌های خالکوبی در ایران قدیم و این روزها در این است که در گذشته پهلوانان نقش شیر و اژدها بر بازو و سینه می‌زدند و امروز نیز برخی ورزشکاران دقیقاً همین کار را انجام می‌دهند. در گذشته نقش اژدها برای پهلوانان سمبلی از قدرت بوده است اما امروز این نقش نه‌تنها برای قدرت بلکه بیشتر برای جلب توجه استفاده می‌شود. در برخی مواقع خالکوبی نشان‌دهنده شهامت و به رخ کشیدن آن بین اقوام مختلف بوده است یا در بین برخی اقوام از خالکوبی به‌عنوان نمادی از عزاداری و سوگواری استفاده می‌شده است.

هدف از خالکوبی؛ عشقی، مذهبی، درمانی

خالکوبی با اهداف مختلف مورداستفاده قرار می‌گرفته است. یکی از مهم‌ترین دلایل خالکوبی درمان بوده است. خالکوبی به عنوان یکی از زیرشاخه‌های طب سوزنی برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌شده و حتی امروز در برخی کشورهای عربی نیز هنوز مورد استفاده دارد. خالکوبی لب در بین افرادی که به‌طور مادرزادی خط لب ندارند مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین افرادی که به دلایل بیماری یا مادرزادی ابرو نداشته‌اند نیز از خالکوبی ابرو یا تاتوی ابرو استفاده می‌کنند یا برای درمان افتادگی پلک گاه دیده شده است که از خالکوبی پلک استفاده می‌شود. یکی دیگر از موارد استفاده خالکوبی موارد آرایشی و پیرایشی بوده است به نحوی که زنان در چهره خود از خال‌هایی استفاده می‌کرده‌اند که عمدتاً برای زیبایی بیشتر بوده است. در آسیای جنوب شرقی از خالکوبی برای دور کردن شیطان بهره برده می‌شود و برای انجام این عمل دلایل مذهبی دارند. همچنین گروه‌های خاصی که بر اساس اعتقادات خود دست به اموری می‌زنند نیز از خالکوبی برای نشان دادن عقیده خودشان بهره می‌برند. یکی دیگر از موارد خالکوبی مربوط به نشانه‌گذاری است. یعنی برای برخی علامت‌گذاری‌های خاص از خالکوبی استفاده می‌کنند تا مشخص شود افراد جزو کدام گروه یا فرقه هستند که این عمل در ایران باستان نیز انجام می‌شده است. حتی در برخی موارد به عنوان یک فن نظامی مورد بهره قرار می‌گرفت تا در جنگ‌ها بتوانند جاسوسی کنند. حتی در برخی از اردوگاه‌های زندانیان نیز از خالکوبی برای نشانه‌گذاری استفاده می‌کرده‌اند. اما جذاب‌ترین نوع خالکوبی مربوط به موارد عشقی است. در ایران قدیم و حتی در برخی کشورهای دیگر نیز برای آنکه بر عهد عشقی یا خانوادگی خود پایبند باشند نشانه‌هایی را بر روی بدن خالکوبی می‌کردند. حتی دیده شده است که نام معشوقه، همسر یا فرزندان نیز بر روی پوست خالکوبی می‌شده است که این رسم هنوز هم به اشکال مختلف وجود دارد هر چند که عهدهای قدیم با عهدهای امروزی تفاوت‌ها دارد.

واژه «تاتو» از کجا آمد؟

در قرن 16 میلادی کاپیتان کوک انگلیسی پس از ورود به آب‌های استرالیای جنوبی و جزایر تاهیتی مشاهده کرد که بومیان عمل خالکوبی را که با ضربات ظریف و سریع سوزن برای انتقال جوهر به زیرپوست انجام می‌دادند «تاتااو» می‌گفتند، بعدها کلمه تاتااو در صداشناسی انگلیسی به تاتو تغییر کرد و برای نخستین بار در سال 1777 میلادی این واژه به معنای حک تصاویر رنگی بر روی پوست در مدارک ثبت شد. اما دلیل اینکه خالکوبی که بیشتر رنگ کبود داشت به رنگ‌های مختلف درآمد مربوط به رنگین‌پوستان است چرا که افراد با رنگ پوست تیره نمی‌توانستند از رنگ‌های تیره برای خالکوبی استفاده کنند این بود که رنگ‌های مختلف گیاهی نیز مورد استفاده قرار گرفت. امروزه از تاتو بیشتر برای آرایش و پیرایش استفاده می‌شود. گفته می‌شود در حدود 25 درصد افراد 18 تا 30 سال تاتو دارند و از این تعداد 65 تا 70 درصد مربوط به زنان است. پیش‌بینی می‌شود 40 درصد افراد بین 18 تا 30 سال تا سال‌های نه‌چندان دور به سمت استفاده از تاتو بروند. از جمله تفاوت‌هایی که بین خالکوبی و تاتو وجود دارد مربوط به ابزار کار است. در گذشته از رنگ‌های طبیعی برای خالکوبی استفاده می‌شد اما امروز تنها از رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی استفاده می‌شود. در نحوه عمل نیز در گذشته از سوزن‌های مخصوصی برای خالکوبی بهره برده می‌شد اما امروز ماشین و دستگاه‌های خاصی بدین منظور وجود دارد که مخزن رنگ و سوزن مکانیسم اصلی آن را تشکیل می‌دهد. باید توجه داشت در کنار استفاده از تاتو ممکن است برخی بیماری‌های پوستی یا خونی نیز به دلیل عدم رعایت مسائل بهداشتی به وجود آید که در این زمینه گزارش‌های متعددی منتشر شده است.