در دام مرزهای بسته

شیوع ویروس کرونا به عنوان یک پدیده غافلگیرکننده در عصر کنونی سبب شده تا بسیاری از کشورهای دنیا با مشکلات بسیاری بر سر راه اقتصاد و تجارت خود مواجه شوند. به هر حال شیوع این ویروس به دلیل همه‌گیری سبب شده تا بسیاری از کشورها به منظور حفاظت از شهروندان و تامین امنیت و سلامت آنها به لحاظ کالاهای ورودی، قواعد و قوانین سختگیرانه‌ای را پیش روی تجارت و صادرات خود قرار دهند و بر این اساس هم‌اکنون، صادرات کشور در دام مرزهای بسته‌ای افتاده است که کار را برای بسیاری از کشورها سخت کرده است. ایران نیز به واسطه پهناوری و محدود بودن صادرات خود به کشورهای همسایه، شرایط سختی را پیش رو دارد و اکنون اگرچه به نسبت هفته‌های گذشته، شرایط سهل‌تری را در مراودات مرزی و ارسال محموله‌های تجاری خود پیش رو دارد، اما به هر حال باز هم در بسیاری از مرزهای مشترک خود با سایر کشورهای همسایه که عمدتاً کشورهای هدف صادراتی محصولات ایرانی هستند، دچار مشکل است.

واقعیت آن است که مرزهای بسته، ضرر و زیان هنگفتی را ظرف دو ماه گذشته به اقتصاد ایران وارد کرده و اگرچه فصل صادرات برخی از محصولات همین ماه‌هاست، اما به هر حال به دلیل بسته بودن مرزها، عملاً این امکان فراهم نشد که پای کالاهای صادراتی ایرانی به بازارهای جهانی باز شود. در این میان، همان‌طور که بارها اشاره شده، اقتصاد ایران تا به امروز، یک اقتصاد نفتی بوده که صادرات و اتکا به درآمدهای غیرنفتی، در آن جایی نداشته است و به واسطه همین عدم توجه، هیچ‌گاه نیز به اجزای اثرگذار در حوزه صادرات از جمله مرز، پایانه، لجستیک و امکانات دپو کالا توجهی نشده است و بر همین اساس است که امروزه، تنها نقاط مثبت جریان شیوع ویروس کرونا برای اقتصاد ایران آن است که بیماری‌های تجاری ایران بر سر راه توسعه و رونق صادرات غیرنفتی شناسایی شده و اگر هوشمند باشیم می‌توانیم در این فرصت، برای رفع نواقص آن تلاش کنیم. هرچه باشد نبود زیرساخت‌های تجاری، ضربه بسیار شدیدی را به صادرات کشور وارد می‌آورد و عملاً همچون بیماری است که اقتصاد کشور را با سختی‌ها و مشقت‌های بسیاری مواجه می‌سازد.

این نکته که زیرساخت‌های تجاری از جمله ملزومات جدی مورد نیاز توسعه صادرات در هر کشوری است، بارها و بارها از سوی فعالان اقتصادی در جلسات کارگروه توسعه صادرات به مقامات مسوول و تصمیم‌گیران گوشزد شده و همان‌طور که اکنون در رابطه با توسعه صادرات ایران، نبود این زیرساخت‌ها دردسرساز شده است، باید به این نکته هم توجه کرد که اگر ما از گذشته، پلن‌هایی برای توسعه صادرات خود داشتیم، اکنون این سختی آنقدر ما را اذیت نمی‌کرد؛ چراکه معطلی کامیون‌ها در مرزهای مشترک و پشت درهای بسته می‌تواند آسیب‌های جدی به محموله‌های صادراتی وارد کند؛ در حالی که اگر زیرساخت‌های تجاری فراهم بود، این ضرر و زیان به مراتب کمتر بود. به هر حال اکنون به دلیل شیوع ویروس کرونا، صادرکنندگان ایرانی در دو مرز مشترک با بیشترین مشکلات مواجه هستند که آن هم، مرز زمینی ترکیه و ترکمنستان است. البته نباید از حق بگذریم که مشکلات پیش روی صادرکنندگان ایرانی در مرز مشترک با ترکمنستان، تنها مختص ایران نیست و همه کشورهای همسایه با ترکمنستان این مشکلات را دارند؛ چراکه این کشور، خود را همچون سوئیس در منطقه آسیای میانه می‌بیند و در روندهای تجاری کاملاً متفاوت عمل می‌کند. در حالی که در مورد ترکیه چنین فرآیندی مطرح نیست؛ چراکه ترکیه از زمان به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی ایران، توانسته اقتصاد خود را شکوفا کند و از طریق مرزهای ایران، بازارهای مختلفی را تجهیز کند؛ به این معنا که صادرکنندگان این کشور از هوش و ذکاوت کافی برخوردار بوده‌اند و از همه مهم‌تر اینکه، نفت و گاز در اختیار نداشته‌اند که همیشه به این منابع انرژی خدادادی متکی باشند؛ بلکه به دلیل عدم دسترسی به انرژی‌هایی مثل نفت و گاز، مکلف بودند که به امر تولید و صادرات پرداخته و این دو را مثل دو رکن پراهمیت در کشورشان، مورد توجه قرار دهند؛ به همین دلیل همواره پلن‌های مشخصی را برای خود طراحی کرده‌اند و اگر این پلن‌ها و موافقت‌نامه‌ها را برای صادرکنندگان با شرکای خود امضا نمی‌کردند، کار آنها پیش نمی‌رفت و هم‌اکنون نیز مشاهده می‌شود که اگر امروز یک مرز بسته باشد و کالاهای ترک نتوانند صادر شوند؛ آنها موافقت‌نامه‌هایی دارند که به کمکشان می‌آید و به نظر می‌رسد که ایران هم باید طبق رویه آنها عمل می‌کرد.

در این میان اگر تحلیل درستی در حوزه مرزها در همین زمان کرونا داشته باشیم، مشاهده می‌کنیم در مورد مرزهایی مثل عراق، افغانستان و گاه پاکستان که به روی محموله‌های صادراتی ایرانی باز است، نیاز طرف مقابل به کالاهای ایرانی این امر را سبب شده است که بر این اساس، این کشورها شدیداً به کالاهای ایرانی با توجه به قیمت و کیفیتش نیاز دارند؛ پس اگر صادرکنندگان ایرانی و محصولات صادراتی ایران قوی نباشند، از بین می‌روند و جایی در عرصه رقابتی دنیا نخواهند داشت؛ پس این کشورها هستند که به ما احتیاج دارند و در غیر این صورت، ممکن بود که مرزهای این کشورها نیز به روی کالاهای ایرانی همچون مرزهای ترکیه بسته شود؛ بنابراین آنها امروز به ایران نیاز دارند و وارد بازی برد-برد با ایران شده‌اند.

در این میان باید به این نکته هم توجه داشت که ما هم باید قواعد بازی را یاد گرفته و به این نکته توجه داشته باشیم که دنیا به صورت باشگاه اداره می‌شود و این باشگاه، مقررات خاص خود را دارد؛ یعنی کسی نمی‌تواند وارد این باشگاه شود؛ این‌طور نیست که اگر فردی وارد باشگاه تجارت با دنیا شود، مقررات آن را نادیده بگیرد؛ پس دیپلماسی مورد نیاز تجارت خارجی ایران، یک دیپلماسی مختص امروز و فردا نیست؛ بلکه باید دید که در تجارت خارجی خود چه استراتژی را دنبال می‌کنیم و آیا به دنبال صادرات هستیم یا خیر. این مساله‌ای است که باید تکلیف خود را با آن روشن کنیم. باید امروز شرایط را به نحوی پیش ببریم که از موضع قدرت با شرکای خود صحبت کنیم و البته پیش از آن، از زیرساخت‌های مهم تجاری مثل لجستیک، پایانه‌ها و مرزهای تجاری برخوردار بوده و موافقت‌نامه‌های تجاری دوجانبه و چندجانبه هم داشته باشیم تا کشوری نتواند در مواقع اضطراری برای ما به صورت یک‌طرفه تعیین تکلیف کند.

نکته حائز اهمیت آن است که به هر حال شرایط برای ایران به نحوی است که در حال حرکت به سمت اقتصاد غیرنفتی است و حاکمیت باید به این نکته توجه داشته باشد که برای موفقیت در عرصه اداره اقتصاد با درآمدهای غیرنفتی باید تمام موانع را از پیش روی صادرکنندگان ایرانی بردارد و تلاش کند که رسالت خود را در این قرار دهد که به هر نحوی که شده، صادرکنندگان کشور را در حوزه ارزآوری تقویت کند و همه امکانات و نوع نگاه حاکمیت نیز معطوف به امر صادرات شود.

در مجموع، با توجه به جمیع شرایط پیش روی اقتصاد و تجارت خارجی ایران متاثر از شرایط شیوع ویروس کرونا اگر بخواهیم چشم‌انداز صادرات در سال 99 را ترسیم کنیم؛ بنده به‌شخصه به این شرایط خوش‌بین هستم و به نظر می‌رسد که اتفاقی رخ داده است که مسوولان کشور توجه خود را به صادرات جلب کرده‌اند و امیدواریم که این روزهای سخت نیز سپری شود و شرایط را برای صادرکنندگان بیش از هر زمان دیگری، مساعد کنیم. در این میان البته باید توجه داشت که برای رونق صادرات در شرایط کنونی باید راه را هم در مسائل مهمی همچون بازگشت ارز حاصل از صادرات و رفع تعهد ارزی برای صادرکنندگان هموار کرد. واقعیت آن است که تمامی صادرکنندگان کشور با این تاکید بانک مرکزی مبنی بر ضرورت بازگشت ارز حاصل از صادرات به صورت صد درصد موافق هستند، اما به هر حال باید به این نکته نیز توجه داشت که تعامل میان بانک مرکزی و صادرکنندگان در شرایط کنونی اقتصاد ایران که مرزهای متعددی نیز به روی صادرات ایرانی بسته است و صادرکنندگان با ضرر و زیان‌های هنگفتی مواجه شده‌اند، نکته بسیار مهمی به‌شمار می‌رود و باید شرایط را برای آن بیش از هر زمان دیگری فراهم کرد. به هر حال نحوه تعیین شیوه‌های بازگشت ارز حاصل از صادرات و رفع تعهد ارزی از جمله مولفه‌های مهمی است که در ادامه روند صادرات کالاها از سوی برخی از صادرکنندگان بسیار مهم است و اخیراً نمونه‌هایی وجود داشته است که به دلیل همین سختگیری‌های بی‌ضابطه بر سر راه بازگشت ارز حاصل از صادرات، منجر به توقف صادرات برخی از صادرکنندگان ایرانی شده است؛ در حالی که این افراد صادرکنندگان بین‌المللی به شمار رفته و به غیر از صادرات از ایران، از طریق سایر کشورهای دنیا، کالاهای خود را صادر می‌کنند، پس نباید در شرایط کنونی، با بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌ها، صادرکنندگان کشور را ناامید کنیم؛ بلکه باید این توان را داشته باشیم که هر تعداد صادرکننده‌ای را که در صحنه داریم، حفظ کنیم و البته تعداد آنها را نیز افزایش دهیم. در این میان رایزنی‌های فعالان اقتصادی با بانک مرکزی نیز ادامه داشته و امیدواریم بتوانیم بهترین شرایط را برای صادرکنندگان ایرانی رقم بزنیم.