بحران در بحران

با نظر به تحولاتی که نفت اخیراً طی کرده است می‌توان دریافت که عربستان سعودی، روسیه و سایر کشورهای عضو اوپک‌پلاس مدت مدیدی است که بنا داشتند قیمت نفت را پایین نگه دارند و به این ترتیب رقبای تولیدکننده خود را از بازار به در کنند و بار اصلی افزایش تولید آن را نیز عربستان بر عهده گرفت. با وجود این شیوع گسترده کووید 19 در جهان و اثر گسترده‌ای که بر اقتصاد جهان همچون تعطیلی کارخانه‌ها، انجام نشدن سفر و محدود شدن حمل‌ونقل داشت، تقاضا در بازار نفت به شدت سیری نزولی به خود گرفت.

چشم‌انداز بازار نیز نشان می‌دهد که ماه‌های آوریل و می رکورددار کاهش تقاضا باشند چراکه اوج بیماری کرونا در ایالات متحده، پایان این ماه و ماه آینده است و از آنجا که ایالات متحده هم صادرکننده و هم مصرف‌کننده بزرگ دنیاست، در نتیجه تحولات در این کشور و کاهش تقاضا از سوی آن مستقیماً بر بازار نفت اثرگذار است، بنابراین قیمت نفت در این ایام پایین خواهد بود. از سوی دیگر به نظر نمی‌رسد که اعضای اوپک، اوپک‌پلاس و حتی عربستان سعودی انتظار این افت قیمت در اوایل ماه مارس را پیش از این داشتند و تصور نمی‌کردند که کووید 19 این فشار باورنکردنی را به اقتصاد دنیا وارد کند.

اوپک‌پلاس در واکنش به این رویداد، در نهایت بر آن شد که تولید نفت خود را قریب به 10 میلیون بشکه در روز کاهش دهد، این تصمیم در حالی اتخاذ شد که تقاضای جهانی نزدیک به 20 میلیون بشکه کم شده بود. این کاهش قیمت که بسیار کمتر از سقوط تقاضاست، طبیعتاً قادر نیست تحولات ملموسی در بازار و قیمت نفت ایجاد کند. اوپک‌پلاس گرچه بنا داشت که با افزایش تولید خود، قیمت را در بازار کاهش دهد تا تولید و صادرات نفت شیل، این بازیگر جدید و پرقدرت بازار نفت را از میدان به در کند اما بعید به نظر می‌رسد که پایتخت‌نشینان کشورهای صادرکننده نفت، تصور این فشار شدید بر قیمت را از قبل داشته باشند.

شرایط غیرقابل پیش‌بینی

در حال حاضر هیچ پیش‌بینی دقیقی از بازگشت شرایط نرمال و برطرف شدن معضل کووید 19 در جهان وجود ندارد. گرچه برخی از کشورها چون آلمان، چین و دانمارک به صورت تدریجی تصمیم به بازگشایی اقتصاد خود گرفته‌اند اما تا زمانی که نگرانی مردم از بیماری مانع از جابه‌جایی، خرید و سفر شود این کاهش تقاضا گریبانگیر بازار نفت خواهد بود، ضمن آنکه باید دغدغه موج دوم این بیماری را نیز در محاسبات خود دخیل کنیم.

به نظر می‌رسد ترسی که بر اقتصاد به صورت عام و بازار نفت به شکل خاص سایه افکنده، تقاضا را حداقل تا ماه سپتامبر پایین نگه دارد. از سوی دیگر عرضه نفت از سوی اوپک‌پلاس، با وجود کاهش، همچنان بسیار زیاد است، در نتیجه بحران فعلی، ناشی از مشکلات هم در عرضه و هم در تقاضاست و به این ترتیب بازگشت قیمت نفت در کوتاه‌مدت دور از دسترس است. در بلندمدت اما با کشف درمان کووید 19 و حل این بحران در تمامی کشورها، اگر شرکت‌های نفتی در جهان به جز نفت شیل، سرمایه‌گذاری نکرده باشند ممکن است در سال‌های آتی با افزایش قیمت نفت روبه‌رو شویم چراکه تقاضا بی‌شک روندی صعودی را طی خواهد کرد.

پدیده تکراری

سقوط قیمت نفت پس از یک دوره صعودی در تاریخ بازار نفت، پدیده‌ای پرتکرار است و سقوط اخیر قیمت نفت، هفتمین سقوط از سال 1985 محسوب می‌شود. آنچه این سقوط را منحصربه‌فرد می‌کند، بحران توامان در عرضه و تقاضاست.

همچنین به این معادلات باید ظهور پرقدرت نفت شیل در سال‌های اخیر را نیز افزود. گرچه آمریکا تولید نفت خود را از سال 1973 کم کرده بود اما در سال 2005 بر تولید خود افزود و امسال تولید 10 میلیون بشکه‌ای را ثبت کرد. بی‌شک ورود این فاکتورهای اثرگذار، تحولات نوینی را در بازار نفت ایجاد کرده است و شرایط بازار همچون سال‌های 2008، 2009، 2014 و 2015 قابل تفسیر و تحلیل با داده‌های پیشین نیست و زمان بیشتری نیاز است تا قیمت روندی صعودی به خود بگیرد.

چند سال گذشته در مجله اقتصاد انرژی، مقاله‌ای با عنوان «قیمت انرژی و اقتصاد جهان در عصری متفاوت» منتشر کردیم که به بررسی اثر قیمت نفت بر اقتصاد دنیا پرداخته شده بود.

در این مطالعه به این گزاره اشاره شد که قیمت پایین نفت برای اقتصاد جهانی، اساساً مثبت و کارآمد است با وجود این کاهش اخیر قیمت نفت، به دلیل رکود گسترده‌ای که در اقتصاد رخ داده است، نه‌تنها متفاوت بلکه مضر است؛ با این حال زمانی که اقتصاد به شرایط نرمال برگردد، کاهش قیمت برای اقتصاد مفید خواهد بود.

در این میان اوپک و اوپک‌پلاس نیز از نقش‌آفرینی ویژه در قیمت نفت عاجز هستند و حتی عملیاتی شدن وعده کاهش 10 میلیون بشکه‌ای صادرکنندگان نفت نیز با شک و شبهه روبه‌رو است.

روسیه نیز در این آشفته‌بازار قیمت، به عنوان یک کشور، قادر به تاثیرگذاری نیست و تنها راه چاره برای قیمت نفت، انتظار برای باز شدن بازارها در جهان و افزایش تدریجی تقاضا برای نفت است.

با وقوع این اپیدمی جهانی، اگر تولید نفت کاهش پیدا کند، قیمت نفت چندان بالا نخواهد رفت و این مساله فشار شدید بر بودجه دولت‌ها خواهد آورد. برای مثال عربستان سعودی بنا به بودجه خود، بایستی نفت خود را بشکه‌ای 80 دلار به فروش برساند تا بودجه کشورش را تامین کند. روسیه نیز برای تامین بودجه خود به نفت وابسته است و نفت 20دلاری کفاف هزینه‌های آنان را نخواهد داد.

سناریوی محتمل

با همه این احوال کاهش تولید، راه‌حل کارآمد و موثری نیست چراکه به قیمت نفت فشار زیادی برای بالا رفتن اعمال نمی‌شود. ضمن آنکه در حال حاضر از زمانی که اوپک به تنهایی تصمیم‌گیرنده بازار نفت بود فاصله گرفته‌ایم، در این

میان روسیه نقش فعالی در بازار بازی می‌کند و نفت شیل آمریکا که اکنون تقریباً 10 درصد از کل تولید جهان را داراست، تمام محاسبات پیشین را برهم زده است. نتیجه آنکه هیچ کشوری به تنهایی قادر به بازیگری در این عرصه نیست و شرایط به شدت پیچیده‌تر شده است و باید منظر ماند تا شرایط به حالت نرمال برگردد که بسیار بعید به نظر می‌رسد که تا شش ماه آینده محقق شود.

پیش‌بینی

با شرایط پیش‌آمده قیمت نفت پایین برای بسیاری از کشورها در خاورمیانه بحران‌ساز است چراکه درآمدهای دولتی به شدت به نفت وابستگی دارند.

با وجود این گرچه ایران از تحریم‌های اعمالی متضرر شده است و تولید آن کاهش یافته است اما به شکل کنایه‌آمیزی نسبت به سایر کشورهای منطقه از این آسیب و شوک نفتی مصون مانده است چراکه به شکل تحمیلی از وابستگی آن به قیمت نفت کاسته شده است و ایران از این شوک نفتی نسبت به شوک‌های نفتی سال‌های 2008، 2009 و 2016 آسیب کمتری را متحمل خواهد شد.