در قامت یک نسل

جامعه ایران ابزار و وسایل مدرنیته را با سفرهای اول و دوم ناصرالدین‌شاه قاجار شناخت. او بود که بسیاری از نمادهای مدرنیته را به ایران آورد. اما صنعت اتومبیل یکی از مهم‌ترین مظاهر تمدن غرب بود که با پادشاهی مظفرالدین شاه و سفر او به فرنگ به عنوان تحفه‌ای از غرب به جامعه عصر قجری ایران معرفی شد. چهار سال پیش از انقلاب مشروطه-1281- اولین ماشین فرنگ توسط مظفرالدین شاه وارد تهران شد و مورد استفاده او قرار گرفت. مظفرالدین شاه، در نخستین سفر خود به اروپا بود که با اتومبیل آشنا شد و دو دستگاه از آن را خرید. این خرید دقیقاً در زمانی انجام شد که خزانه دولت ایران تهی و ملت ایران با شرایط ناگوار اقتصادی مواجه بود. او در اولین نگاه، از محل چند صد هزار لیره استقراضی از بانک شاهنشاهی ایران که متعلق به انگلیسی‌ها بود چشم پوشید و دو دستگاه رنو خریداری کرد. گفته شده است که این اتومبیل نفت‌سوز مدل 1900 میلادی از نمایشگاه بین‌المللی فرانسه به قیمت چهار هزار تومان خریداری شد و بعدها دستگاه‌های دیگری از همین نوع، از سوی شاهزادگان قجری خریداری شد.
تجربه بعدی ایرانیان، دستگاه اتوبوسی از سوی یک بلژیکی در شمال ایران بود که مسافرانی را به مقصد می‌رساند که برای مردم تا سال‌ها کمتر شناخته‌‌شده بود. اما به مرور زمان و با توجه به میزان کرایه، سودآوری و زیرساخت‌های حمل و نقل توجیه اقتصادی آن رد شد و به همین دلیل اولین اتوبوس به یکی از تجار ایرانی بنام -معین‌التجار- فروخته شد.
بیش از دو دهه بعد، سومین تجربه، اشرف‌الملوک، ملقب به فخرالدوله، مادر علی امینی نخست‌وزیر، نهمین دختر مظفرالدین‌شاه قاجار که با بهره‌گیری از ارثیه پدری و مدیریت خود، به یکی از ثروتمندترین زنان زمان خویش تبدیل شده بود، اولین کسی بود که در ایران به فکر این افتاد که تاکسی و آداب استفاده از آن را در میان مردم ایران رواج دهد. در اوایل سال 1325 خانم فخرالدوله 10 دستگاه اتومبیل فورد خریداری کرد و در اختیار کسانی که به فن رانندگی آگاه بودند قرار داد و آنها تنها با کرایه‌ای به مبلغ پنج قران، مسافران را در خیابان‌های خلوت تهران به مقصد می‌رساندند.
در سال 1326، 50 دستگاه تاکسی معروف به «تاکسی ب.‌ب» وارد تهران شد و روی خیابان سنگفرش سپه تهران جولان می‌داد. پنج سال بعد، رانندگان درشکه‌ها، به ازای اسقاط هر درشکه یک تاکسی دریافت می‌کردند.
بنابراین همه آنچه تا دهه 30 خورشیدی در جامعه ایران به چشم می‌خورد اغلب تک‌ستاره‌هایی از صنعت حمل و نقل جاده‌ای بود که به صورت بسیار محدود و توسط افراد معدود مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما سرانجام از اواسط دهه 1330 خودروسازی ایران ابتدا تنها با مونتاژ خودروهای خارجی و سپس با بومی کردن محصولات کشورهای صاحب صنعت خودرو همچون انگلستان و آمریکا، به ایران وارد شد. از میان کوشندگان این صنعت، نام احمد و محمود خیامی بیش از همه کارآفرینان ایرانی ورد زبان‌ها شد و به تبع آن محصول این کارخانه -اتومبیل‌ سواری پیکان- تا سال‌ها به عنوان مهم‌ترین و مشهورترین وسیله حمل و نقل طبقه متوسط شهری در ایران بود.
کارخانه ایران ناسیونال روز دوازدهم مهرماه 1341 با سرمایه‌ای در حدود 100 میلیون ریال و به منظور مونتاژ و تولید انواع خودرو در خیابان اکباتان تهران تاسیس شد و از 28 اسفندماه 1342 با تولید اتوبوس شروع به کار کرد. موسسان اولیه این مونتاژخانه بزرگ آقایان حاج علی‌اکبر خیامی، احمد و محمود خیامی و خانم‌ها مرضیه خیامی و زهرا سیدی‌رشتی بودند. در سال 1345 قراردادی بین شرکت ایران‌خودرو و تالبوت در مورد مونتاژ و ساخت خودرو پیکان که نام انگلیسی آن هیلمن بود منعقد شد و با واردات قطعات شرکت تالبوت به طور رسمی با تولید پیکان در اردیبهشت سال 1346 آغاز به کار کرد. این کارخانه با ظرفیت 60 هزار دستگاه و با حضور مقامات کشوری افتتاح شد و خط تولید آن به تدریج به 120 هزار دستگاه رسید و 38 سال بعد در 1384 خط تولید آن متوقف شد.